Ukrainaliklar: biz ruscha gapirganmiz, gapirayapmiz, gapiramiz

Kreml rahbarlarining Ukrainada «vatandoshlar» tili va madaniyatini himoya qilish bo‘yicha ultimativ talablari nimasi bilan ma’nosiz?

Rossiya propagandachilari va amaldorlari Kiyevni faqatgina rus tili va rus tilida so‘zlashuvchi Ukraina fuqarolari huquqlarini cheklashda emas, balki hatto genosid amallarida ham ayblashadi. Rossiya Tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrov 2024 yil fevral oyida ukrain hukumatining rus tiliga nisbatan olib borayotgan siyosatini «o‘ziga xos genosid» deb atagan edi.

Rossiya tomonidan shu hafta e’lon qilingan tinchlik shartlari memorandumidagi talablardan biri — rus tilini himoya qilish, uni davlat tiliga aylantirish va rus tilida so‘zlashuvchi aholiga nisbatan diskriminasiyani to‘xtatishdan iborat. Pushkin tili Ukrainada qanday holatda? «Tochka» nashri Rossiya propagandasining bu boradagi miflarini tahlil qildi.

Ukrainada rus tiliga nisbatan huquqiy diskriminasiya mavjudmi?

Ukraina Konstitusiyasining 10-moddasi va «Ukraina tilining davlat tili sifatida faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash to‘g‘risida»gi qonuniga ko‘ra, mamlakatda yagona davlat tili — ukrain tili hisoblanadi va u jamoat sohasida ishlatilishi shart. Biroq ushbu qonunlar boshqa tillar, jumladan rus tilidan ommaviy axborot vositalarida, san’atda, diniy marosimlarda va shaxsiy hayotda foydalanishni cheklamaydi.

BMT, YEXHT va Amnesty International kabi xalqaro tashkilotlar Ukrainada rus tilida so‘zlashuvchi aholiga nisbatan tizimli diskriminasiya holatlarini aniqlamagan. Shu bilan birga, Human Rights Watch ukrain tilini rivojlantirish va boshqa tillarni himoya qilish o‘rtasida muvozanat saqlash zarurligini ta’kidlagan. BMTning inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissari boshqarmasi hisobotida esa Ukraina qonunchiligi YEIning rasmiy tillari qatorida bo‘lgan milliy ozchilik tillari bilan bir qatorda boshqa ozchilik tillari, jumladan rus, arman va lo‘li tillari o‘rtasida farq qilayotgani borasida xavotir bildirilgan (maktab ta’limi kontekstida). Biroq bu hisobotda ham rus tiliga nisbatan tizimli diskriminasiya qayd etilmagan. Shu bilan birga, Rossiya tomonidan okkupasiya qilingan Ukraina hududlarida ukrain tili diskriminasiya qilinayotgani alohida ta’kidlangan.

Siyosatchilar ruscha gapirmaydimi?

Volodimir Zelenskiy 2018 yil oxirida Dmitriy Gordonga bergan intervyusida prezidentlikka nomzodligini e’lon qilar ekan, rus tilida gapirgan. Rus tilida so‘zlashuvchi ukrainaliklar — masalan, Rossiyada tug‘ilgan Ukraina Qurolli kuchlari bosh qo‘mondoni Sirskiy — Ukraina siyosiy va harbiy tizimida yetakchi lavozimlarni egallashgan.

Ukraina prezidenti ofisi maslahatchisi Mixaylo Podolyak ham rossiyalik jurnalistlar bilan rus tilida muloqot qiladi.

Oliy Radaning sobiq raisi va xalq deputati Dmitriy Razumkov esa intervyularda rus tilidan foydalanishini Rossiya tomonidan «rus tilida so‘zlashuvchi aholi»ni himoya qilishga ehtiyoj yo‘qligini isbotlash maqsadida izohlagan.

OAVda rus tili

Ukrainada ommaviy axborot vositalarida rus tilidan foydalanish qisqarmoqda, ukraina va rus tillarida efirga uzatilgan ayrim telekanallar ukrain tiliga to‘liq o‘tgan. Biroq rus tilida efirga chiquvchi Freedom telekanali mavjud. Shuningdek, Rossiya, Isroil va boshqa davlat fuqarolari bo‘lgan rus tilida so‘zlashuvchi mutaxassislar ko‘pincha rus tilida intervyu berishadi.

Ko‘plab internet-nashrlar ham rus tilidan ukrain tiliga o‘tgan, masalan, yirik yangiliklar Telegram-kanali bo‘lgan «Ukraina Seychas». Ammo ayrim yangilik saytlari ikki tilda ish yuritadi — «Hromadske» nashri harchand ijtimoiy tarmoqlarda rus tilidan foydalanishni qisqartirish tarafdori ekanini bildirsa-da, o‘z saytining rus tilidagi versiyasini muntazam yangilab boradi.

Prezident rasmiy sayti 2023 yilgacha uch tilda — ukrain, rus va ingliz tillarida mavjud bo‘lgan, hozir esa faqat ukrain va ingliz tillarida yuritilmoqda.

Ijtimoiy tarmoqlarda rus tili

Ukrainadagi eng mashhur YouTube kanali — «Poznavatel» 20,3 mln obunachiga ega. Bu DIY va layfhak mavzusidagi bolalar kanali bo‘lib, to‘liq rus tilida olib boriladi. Eng mashhur siyosiy YouTube-kanallar yoki ikki tilda, masalan, «24 kanal», yoki rus tilida — «V gostyax u Dmitriya Gordona».

Shu bilan birga, Rossiya agressiyasi boshlanganidan beri ko‘plab ukrainaliklar ijtimoiy tarmoqlarda ukrain tiliga o‘tishdi — avval rus yoki ikki tilda yozganlar endi ukraincha yozishni boshlashgan. Kiyevdagi Kontent-tahlil markazi tadqiqotiga ko‘ra, 2023 yilda Ukrainada joylashgan ijtimoiy tarmoq xabarlarining kamida 75 foizi ukrain tilida bo‘lgan. Bu 2020 yildagi 15–25 foizlik ko‘rsatkichga nisbatan ancha yuqori.

Demak, oddiy fuqarolar internetda tobora ko‘proq ukrain tilidan foydalanmoqda. Biroq rus tilida ijod qilayotgan blogerlar ham bor — masalan, xonanda Svetlana Loboda yoki odessalik harbiy bloger Oleksandr Kovalenko.

Kino va estradada rus tili

2014 yildan keyin Ukraina kinematografiyasida ukrain tilida film ishlab chiqarishga katta e’tibor berildi. Biroq rus tilidagi filmlar ham suratga olingan: masalan, Volodimir Zelenskiy ishtirok etgan «Svati» seriali, Sergey Loznisaning «Donbass», Natalya Vorojbitning «Ploxiye dorogi» va Yaroslav Lodiginning «Dikiye polya» filmlari. Bu filmlarda qahramonlar rus, ukrain va surjikda so‘zlashadi.

Fuqarolik urushi boshlanganidan so‘ng, ko‘proq hujjatli filmlar ishlab chiqarilmoqda. Qahramonlar hayotda qaysi tilda so‘zlashsa, shu tilda gapirishadi — asosan ukrain va rus tillarida. 2024 yilda «Oskar» olgan Mstislav Chernovning «20 kun Mariupolda» filmi ham ikki tilda suratga olingan.

Musiqa sahnasida ham ukrain tili ustunlikka ega bo‘lsa-da, rus tilida ijod qilayotgan ijodkorlar bor — Luna, Ivan Dorn, Katerina Yeremenko (daKooka), KRBK kabi.

So‘rovlarga ko‘ra, Ukraina aholisining 45 foizi rossiyalik ijrochilar musiqasini umuman tinglamaydi, 21 foizi esa bu musiqani ancha qisqartirgan. Radiostansiyalarda ukrain tilidagi qo‘shiqlarga kamida 40 foizlik kvota belgilangan. Rus tilida ijro etish taqiqlanmagan, biroq rossiyalik mualliflar qo‘shiqlarini jamoat joylarida qo‘yish taqiqlangan. Urushga qarshi chiqqan rossiyalik ijrochilar uchun «oq ro‘yxat» mavjud bo‘lib, ularning ijodi radiolarda va jamoat joylarida qo‘yilishi mumkin. Bu ro‘yxatga Andrey Makarevich, Yuriy Shevchuk va Zemfira kiradi.

Spotify Ukraina chartlarida 2024 yil aprelda Ufa reperlari Kizaru va Icegergert’ning Face ID qo‘shig‘i birinchi o‘rinni egalladi. Fevralda esa Morgenshternning besh qo‘shig‘i o‘sha chartning ilk besh o‘rnini egalladi.

Buyuk hayotda rus tili

Ukraina qonunchiligi shaxsiy muloqotni tartibga solmaydi: odamlar o‘ziga qulay tilda gaplasha olishadi. Kiyev va boshqa shaharlar ko‘chalarida bir suhbatdosh ruscha, boshqasi ukraincha gapirgan holda muloqot qiladi — barcha bir-birini tushunadi. Ukraina aholisining aksariyati ikki tilni biladi.

2024 yilda Razumkov markazi tadqiqotiga ko‘ra, 70,5 foiz aholi uyda faqat yoki asosan ukraincha gaplashadi; rus tilida — 11 foiz. 78 foiz odamlar ukrain tilini o‘z ona tili deb hisoblaydi, rus tilini — 6 foiz, har ikkisini — 12 foiz.

Ko‘plab ukrainaliklar Kuban, Rossiyaning janubi-g‘arbi va Moldova aholisi kabi surjikda gaplashadi. Surjikni Verka Serdyuchka qo‘shiqlarida hamda ukrain postmodern yozuvchisi Les Podervyanskiy asarlarida uchratish mumkin.

Muhimi, ko‘pchilik ukrainaliklar til belgilari bo‘yicha diskriminasiya his qilmaydi. 2021 yilgi boshqa bir so‘rovga ko‘ra, faqat 23 foiz rus tilida so‘zlashuvchilar va 14 foiz ukrain tilida so‘zlashuvchilar til diskriminasiyasini his qilgan. 2023 yil Kiyev sosiologiya instituti tadqiqotiga ko‘ra, 84 foiz fuqaro Ukrainada rus tilidan foydalanishda hech qanday muammo yo‘q deb hisoblaydi — buni har ikki tilda so‘zlashuvchi aholi ta’kidlagan.

Razumkov markazi ma’lumotlariga ko‘ra, 2006 yilda ukrain tilini ona tili deb hisoblaganlar 52 foiz bo‘lsa, 2017 yilda — 68 foiz, 2024 yilda — 78 foiz bo‘lgan. Rus tilini ona tili deb hisoblaganlar 2006 yilda 31 foiz, 2015 yilda 15 foiz, 2024 yilda esa 6 foiz bo‘lgan.

Odamlar rus tilidan taqiqlar sabab emas, balki boshqa sabablar tufayli voz kechmoqda. Bata universiteti olimlariga ko‘ra, ukrain tilini bilish va undan foydalanish davlat va millatga taalluqlilikning muhim belgisiga aylanmoqda — ayniqsa urush davrida. Stokholmdagi Sharqiy Yevropa tadqiqot markazi tahlilida aytilishicha, urush natijasida «tektonik plitalar qimirlagan». Rossiya rahbariyati harakatlari tufayli rus tilining Ukrainadagi kelajagi «xira» ko‘rinish olmoqda, chunki ukrainaliklar davlat tilini «milliy birlik ramzi» sifatida qabul qilmoqda.