Интеллектуал мулк ҳуқуқини бузганлик учун қандай жавобгарлик турлари бор?

Интеллектуал мулк ҳуқуқни бузганлик учун жавобгарликнинг турлари ва асосий тамойиллари ҳақида гап кетганда, мамлакатимизда интеллектуал мулкни муҳофаза қилиш соҳасидаги ишларнинг ҳозирги ҳолатини тавсифловчи бир қатор ўзига хос жиҳатларга эътибор қаратиш жоиз.

Кўп ҳолларда ижодий меҳнат натижаси сифатида муаллифлик ҳуқуқи объекти ҳуқуқ эгасига фойда келтирмайди, чунки давлат идоралари томонидан қонуний ҳимоя қилинмайди. Саноат мулки объекти (ихтиро, фойдали модел, товар белгиси) билан эса вазият осонроқ. Интеллектуал мулк объектига бир ёки бир неча эга бўлиши мумкин, аммо улар қонуний нуқтаи назардан ҳимояланмаган бўлса, ҳуқуқи муаллифликни ўзлаштира оладиган фуқаро қўлида бузилиши мумкин.

Ҳеч кимга сир эмас, маҳаллий интеллектуал маҳсулот хорижда ҳам фаол ишлатилиши мумкин ва ёки аксинча. Кўпинча интеллектуал ҳуқуқ бузилиши ўғирланган (тегишли лицензиясиз ишлаб чиқарилган товар ёки кантрафакт) маҳсулот шаклида намоён бўлади. Қароқчилик, айниқса, дастурий таъминот соҳаси (компьютер ўйинлари, иловалар, Интернет ресурслари, мусиқа, кино ва ҳоказо)да кенг тарқалган.

Ҳуқуқни ҳимоя қилиш жараёнида кўпинча юридик шахс ёки якка тартибдаги тадбиркор мулкий жавобгарликка тортилади. Баъзан, улар ўз эксклюзив ҳуқуқини ҳимоя қилиш воситасига мурожаат қилишади.

Интеллектуал мулк ҳуқуқини бузганлик учун, агар фуқаро биринчи навбатда мол-мулк эгаси бўлса ва иккинчидан, ҳуқуқ бузилиши мулкий ҳолатни салбийлаштирса, жавобгарлик фуқаролик хусусиятини намоён этади. Жазо шакли зарарни қоплаш (ёки компенсация тўлаш) ва жарима тўлаш, яъни пул суммаси кўринишида белгиланиши мумкин.

Шунингдек, қонун интеллектуал мулк объектига мутлақ ҳуқуқни бузадиган юридик шахсни тугатиш жазосини ҳам назарда тутиши мумкин.

Интеллектуал мулк ҳуқуқини бузганлик учун уч хил – фуқаролик, маъмурий ва жиноий жавобгарлик турлари мавжуд.

Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик чоралари ва жавобгарлигини тор маънода ҳимоя қилиш учун фуқаролик ҳуқуқи ҳимоясининг анъанавий усуллари мавжуд. Ҳар икки тоифадаги ҳимоя чоралари қатор муҳим хусусиятлардан иборат. Аввало, таъкидлаш лозим, ҳимоя ва фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик чораси хавфсизлик муносабатининг турли босқичида қўлланиши, турли функцияни бажариши мумкин.

Фуқаролик-ҳуқуқий санкция бузилган фуқаролик ҳуқуқини қоплаш ва тиклашга ёрдам беради, лекин жамоат қонунчилигида одатий жазолаш хусусиятига эга эмас. Мақсад жабрланувчининг ҳуқуқбузарликдан олдинги дастлабки ҳолатини тиклаш, шунингдек унга етказилган мулкий ва маънавий зарарни қоплашдир.

Фуқаролик жавобгарлигига хос муҳим жиҳатлардан бири шундаки, номоддий манфаат ёки шахсий номулкий ҳуқуқни тўғри ҳимоя қилишга имкон беради ва кўпинча етказилган маънавий зарар учун товон тўлаш орқали ҳимоя қилинишидир.

Интеллектуал мулк ҳуқуқини бузганлик учун фуқаролик жавобгарликнинг компенсация ва тиклаш функцияси жабрланувчи мол-мулкини ҳуқуқбузар ҳисобидан тиклаш учун мўлжалланган усулларидан бири ҳисобланади. Охирги иш фуқаролик жавобгарлиги доирасида амалга ошириладиган жазо функциясига хос. Бундан ташқари фуқаролик жавобгарлиги ҳуқуқбузарга нисбатан салбий мулкий оқибатга бевосита боғлиқ бўлмаган бошқа икки вазифани бажаради:

Превентив – ҳуқуқбузарни тарбиялаш орқали келажакда фуқаролик ҳуқуқбузарликларининг олди олинади;

Огоҳлантирувчи – ҳуқуқбузарни тўғри қонуний ҳатти-ҳаракатга ундайди.

Фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг умумий чора-тадбирлари рўйхати интеллектуал ҳуқуқ бўйича фуқаролик ҳуқуқий муносабат соҳасига тааллуқли айрим махсус чора-тадбирлар билан тўлдирилиши керак. Хусусан, мутлақ ҳуқуқни бузганлик учун товон тўлаш, интеллектуал фаолият натижаси ёки индивидуализация воситаси ёхуд шундай ҳуқуқни бузиш хавфини келтириб чиқарадиган мутлақ ҳуқуқни бузадиган ҳаракатнинг олдини олиш, сохта моддий воситани олиб ташлаш ва йўқ қилиш каби чора-тадбирлар белгиланиши лозим.

Барчаси ҳуқуқбузар ҳисобидан амалга ошириладиган ушбу ҳаракатларнинг фуқаролик жавобгарлиги чорасига алоқадорлиги аён. Бинобарин, фуқаролик кодексида “жавобгарлик чораси” атамаси фақат зарарни қоплаш ва компенсация тўлаш учун қўлланади ва бошқа ҳаракатлар интеллектуал ҳуқуқни ҳимоя қилишнинг муайян усуллари бўйича кўрсатма бермайди. Ушбу шартлардан келиб чиққан ҳолда, айрим чора-тадбирлар ноаниқ ҳуқуқий хусусиятга эга бўлиб, тор маънода ҳимоя ва фуқаролик жавобгарлиги чораси сифатида кўрилиши мумкин.