Turkiyadagi Qoratepa-Arslontosh yozuvlari YUNESKOning “Jahon xotirasi” reestriga kiritildi

Turkiyaning janubiy Osmaniya viloyatidagi Qoratepa-Arslontosh ochiq osmon ostidagi muzeyning ikki tilli qadimiy yozuvlari yaqinda YUNESKOning Jahon xotirasi ro‘yxatiga kiritildi. Onado‘li iyerogliflari va Finikiya tillari aks ettirilgan qadimgi Kilikiyadagi 2800 yillik yozuvlar Turkiyaning birinchi ochiq osmon ostidagi muzeyi Qoratepa-Arslontoshda saqlanadi. Yozuvlarning YUNESKO reestriga kiritilishi Turkiyaning boy madaniy merosini saqlab qolish borasidagi sa’y-harakatlarini ko‘rsatadi.

YUNESKOning Jahon xotirasi reestrida Qoratepa-Arslontosh yozuvlari “hukmdor yutuqlarini aks ettiruvchi ishlarning ilg‘or namunasi” sifatida ta’riflanadi. Bayonotda shunday deyilgan: “Ushbu yozuvlarning tili ahamiyatli va noyobdir, chunki ularda semit Finikiya va mahalliy luviy tillarida ma’lum bo‘lgan eng qadimgi uzun matnlardan biri mavjud bo‘lib, ularning har ikkisi ham zamonaviy alifbolarning rivojlanishiga hissa qo‘shgan”. Shu bilan birga “mahalliy aholi va Qoratepa hududi o‘rtasidagi hissiy bog‘liqlik” ham e’tirof etilgan.

Neo-xett merosi: Luviy iyerogliflarini dekodlashda muhim burilish

Qoratepa-Arslontosh ochiq havo muzeyi xuddi shu nomdagi milliy bog‘ ichida, Osmaniyadagi Kadirli tumanidan taxminan 24 kilometr sharqda joylashgan. Bu hudud, so‘nggi Xetlar davrida Onado‘lidagi shahar-davlat bo‘lgan Adanava (Hiyawa) chegara qal’asi edi. U miloddan avvalgi 8 [s0asrda o‘zlarini “mintaqa hukmdori” deb atagan Azativatalar tomonidan shaharni shimoldagi hujumlardan himoya qilish uchun qurilgan. Qal’a, ehtimol, miloddan avvalgi 700 yillarda ossuriyaliklar tomonidan yoqib yuborilgan va vayron qilingan.

Qoratepa-Arslontoshning arxeologiya olamidagi mavqeini oshiruvchi jihati uning Finikiya va Luviy tillarida yozilgan ikki tilli yozuvlaridir. Darvozalarning bazalt stelaylari va releflaridagi boy bezatilgan bu yozuvlar ushbu tillardagi eng uzun ikki tilli matnlar bo‘lib, luviy iyerogliflarini ochishda hal qiluvchi rol o‘ynagan. Yozuvlar Xet tilining dekodlanishida muhim bosqich bo‘lishi bilan birga, neo-xett tarixining merosini ham saqlab qolgan holda Temir davridagi Sharqiy O‘rta yer dengizining ijtimoiy-siyosiy landshafti haqida o‘ziga xos tasavvur beradi. Masalan, ayollarning jamiyatda faol rol o‘ynaydigan muhitni targ‘ib qilgani, iqtisodiy va siyosiy tinchlikni qo‘llab-quvvatlashda qirol Azativatasning mudofaa inshootlarining rolini batafsil tasvirlab beradi.

Arxeologiya, tabiatni muhofaza qilish va go‘zallikning noyob uyg‘unligi

Qoratepa-Arslontoshning yana bir o‘ziga xos xususiyatini 1950 yillarda taniqli turk arxeologi Halet Chambel tomonidan olib borilgan kashshof konservasiya ishlarida ko‘rish mumkin. Uning sa’y-harakatlari natijasida haykallar va releflarning erta saqlanishi, himoya inshootlari o‘rnatilishi va ushbu joyning tarixiy milliy bog‘ sifatida belgilanishi ta’minlandi, bu Turkiyadagi in situ muhofaza qilishning ilk namunalaridan biriga aylandi. Ana shu fazilatlari tufayli “Qoratepa-Arslontosh arxeologik yodgorligi” 2020 yilda YUNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan.

Bugungi kunda Qoratepa-Arslontosh ochiq osmon ostidagi muzey baland minoralar bilan jihozlangan monumental darvozalari, ikki buqa tasvirlangan poydevor ustidagi baland Bo‘ron xudosi haykali, bazalt bloklarga o‘yilgan sherlar va sfenkslarning releflari, ichki devorlardagi releflar, sfenkslar tasvirlari, muhim yozuvlari bilan ming yillardan beri sayyohlarni hayratda qoldirishda davom etmoqda. Ochiq osmon ostidagi muzey ichidagi Qoratepa va Domuztepa tepaliklarida topilgan arxeologik qoldiqlarni namoyish qilish uchun qurilgan yopiq muzey ham tashrif buyuruvchilarga ochiq. Qolaversa, Qoratepa-Arslontosh ochiq osmon ostidagi muzey milliy bog‘ chegaralarida joylashganligi sababli, tashrif buyuruvchilar nafaqat tarixiy boyliklardan, balki Aslontosh to‘g‘oni kabi tabiiy go‘zalliklardan ham bahramand bo‘lishlari va mahalliy yovvoyi tabiatni kuzatishlari mumkin.