"Mening etiklarim"

Mohira Nig‘iqizi 1960-yilning 4-noyabrida Naxchivan Muxtor Respublikasining Bobek tumanida dunyoga kelgan. 1980–1984-yillarda Ozarbayjon davlat pedagogika institutining Filologiya fakultetida tahsil olib, oliygohni imtiyozli diplom bilan tamomladi.

Pedagoglik faoliyati davomida “Ozarbayjon Respublikasi ta’lim sohasidagi eng ilg‘or xodim”, “Yilning namunavi o‘qituvchisi” mukofotlari bilan taqdirlandi.

2021-yildan buyon Ozarbayjon davlat pedagogika universitetining xalqaro aloqalar bo‘yicha prorektor lavozimida ishlab kelmoqda.

2012-yilda filologiya fanlari nomzodi, 2017-yilda esa filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olgan. Yozuvchi sifatida uning “Onam”, “Xalxal — ona qishlog‘im”, “So‘z donoshig‘ӣ” kabi asarlari chop etilgan.

Mening etiklarim

Mening ismim Susenbar, to‘liq ismi-sharifim esa Susenbar Mahiyyaddin qizi. Siz shunday yozuvchi haqida hech eshitganmisiz? U bor-yo‘g‘i bitta hikoya tufayli o‘ziga taxallus tanlagan? Men shunday odamman. Ehtimol, “taxallus” so‘zi mening holatimda dabdabali, hatto biroz g‘ayrioddiy tuyular, ammo bu so‘zni men chorasizlikdan qabul qilganman. Chunki boshimdan o‘tgan voqea odam faqat afsonalarda o‘qishi yoki eshitish mumkin bo‘lgan hodisadir. Qirq yildan beri bu og‘riqqa chidash nimaligini his qilganlar biladi. U shunday onlar ediki, hozir ham eslasam, beihtiyor vahimaga tushaman. Asl yozuvchilar kabi o‘ziga tortuvchi, tilning butun imkoniyatlaridan foydalanib yozishni istagan voqeamdan 2–3 oy o‘tib bu hodisani unutishni istadim. Ammo his qilardim, bu yuk bilan uzoqqa ketib bo‘lmaydi va anglab yetdimki, yo‘q — men mutlaqo yozishim lozim. Eng kamida shuni maqsad qildimki, hikoyamni balki kattalar o‘qir va o‘z bolalari bilan shunga o‘xshash voqealarning sodir bo‘lishining oldini olarlar.

Mana endi, ellik yoshimda, bolalikda qariyb yetti-sakkiz yoshimda ko‘rgan, yuragimda, suyaklarimda muzday iz qoldirgan o‘sha onlarni qayta eslayotman. O‘ylaymanki, yozganlarim istaganim qadar chiqmasa-da, ularni qalbimda berkitmoqdan yaxshiroqdir.

Hikoyani boshlashdan avval qirq yildir o‘zini ko‘rmagan, faqat tushlarimda kezib yuradigan qishlog‘imiz haqida so‘zlab bermoqchiman. Bu qishloq Arpa daryosiga qo‘shiladigan Ahta ko‘lining sohilida joylashgan, Katanko‘ynak yong‘og‘i bilan na faqat tuman, balki undan ancha uzoqlarda ham mashhur bo‘lgan go‘sha edi. Uni ko‘rgan odamlar “bu yer — jannat maskani”, der edilar. O‘sha paytda bu so‘zning asl ma’nosini to‘liq anglamasdim, lekin bugun, oradan qariyb yarim asr o‘tgach, men aminman: ha, bizning qishlog‘imiz haqiqatdan ham jannat edi.

Keyinchalik ulg‘ayib universitetni tugatganda bilib oldimki, “Ahta” nomi padar turk qabilasiga mansub ilk aholining nomidan kelib chiqqan. Bizning yurtimiz na faqat yong‘oq daraxtlari, balki ming bir dardga davo bo‘lgan “Ahta asal”i bilan ham mashhur edi. Bu maskanda insonlar asrlar davomida tinch yashagan, biroq keyinchalik uzoq-uzoqlardan kelgan odamlar bu yerlarga joylashdilar. Bir necha yildan keyin dastlab o‘zlari joylashgan qishloqning nomini o‘zgartirdilar.

1918-yilning yozida ular azal-azaldan bu yerlarda yashab kelgan odamlarni haydab chiqarishga qaror qildilar. Qafqazda arman davlatini tuzishni istagan bu odamlar nimagadir asoslanib hisob qildilarki, bu qardon tuproqlardan ketishni xayoliga ham keltirmagan odamlarni bir boshdan o‘ldirish bilan buni hal qilish mumkin.

Buning uchun ular tish-tirnoqlarigacha qurollangan va nima qilishlari haqida to‘liq ta’lim olgan vaqshiy “bo‘linmalar” tuzdilar. O‘sha bo‘linmalardan birining qishloqqa hujumi chog‘ida qo‘lga olingan aholi o‘ldirilgan, qochib qutula olganlar esa azob-uqubatlar bilan Naxchivonga, hatto Eron tomoniga o‘tib, Janubiy Ozarbayjonning Arazbo‘yi tumanlaridan boshpana topganlar.

Bu voqealarni men keyinroq eshitganman.

Men hikoyamni esa 1988-yil noyabridan boshlayman.

Qishlog‘imiz aholisi, jumladan bizning oilamiz ham qariyb bir yildan beri qo‘rquv ichida yashayapti. Odamlar kechalari uxlolmay, qo‘rquv ichida kun kechirar edi. Yil yangi boshlanganidan beri, odatdagidek, qo‘ni-qo‘shnilar uzun qish kechalarida bizning uyimizga yig‘ilishgan paytdan buyon suhbatlarida qandaydir bezovtalik sezilayotganini hatto men ham his qilardim.

To‘g‘ri, u bezovtalik haqida na otamdan, na onamdan hech narsa so‘ramoqchi emasdim, lekin eshitganlarimdan shuni anglab yetardimki, Iravandagi armanlar Sovet Ozarbayjonining hududlarini Sovet Armanistoniga qo‘shib olish niyatida ekan. Bundan tashqari, ular Armanistonda yashovchi ozarbayjonliklarni ham bu yerlardan quvmoqchi edilar. Kattalar esa joyini tashlab ketmoqchi emasdilar.

Shunda armanlar “fidoiy bo‘linmalar” tuzib, ular orqali qo‘rqitish, kaltaklash, o‘ldirishni boshladilar. Bu bo‘linmalar o‘z vazifalarini bajarayotganda, kam sonli ozarbayjonliklarni uchratsalar, ularni ursh, tahqirlashni boshlashgan.

Bunday hodisalardan biri bizning qishloqdoshimiz Alish akaning boshiga tushdi...

…Bunday hodisalardan biri bizning qishloqdoshimiz Alish akaning boshiga tushdi. Otam bu haqda dastlab onamga pichirlab aytar, biz — bolalar eshitmasligimiz uchun ehtiyot qilar edilar. Lekin baribir eshitib qo‘yardik. Alish aka qishloqning eng mehribon, tiniq qalbli odamlaridan biri edi. Katta oilasi, bolalari bor edi. Uning uyi qishloq chetida bo‘lgani uchun bir necha “fidoiy”lar kelib, uni yarim tunde mashinalaridan tushirib, kaltaklab ketishgan ekan.

Shu voqeadan so‘ng qishloqdagi qo‘rquv yanada oshdi. Hamma:
— Keyingi navbatda kim bo‘lar ekan? — deb xavotirda edi.

Otam bir kuni kechqurun yana qishloq oqsoqollari yig‘ilishiga ketdi. Ular har kecha yig‘ilar, bir yoqdan haqiqatni muhokama qilar, boshqa yoqdan esa chiqish yo‘llarini izlashardi.

O‘sha kunlari men va sinfdoshlarim maktabga borardik, ammo o‘qishga bo‘lgan diqqat shoir aytganidek “bir zarra” qolmagan edi. Kundalik mashg‘ulotlar o‘rniga kattalarning suhbatlari, ortiqcha shovqinlar, tundagi qichqiriqlar yodimizdan chiqmasdi.

Bir kuni…

1988-yil 20 noyabr — qishlog‘imiz uchun qorong‘u kun. Ushbu sana hayotimda shunday iz qoldirdiki, uni haligacha eslasam, quloqlarimda o‘sha vaqtdagi shovqinlar, baqiriqlar qayta jonlanadi.

Tun yarim bo‘lgandi. Har doimgidek, barcha uylarda chiroq o‘chgan, odamlar uxlayotgan edi. Bir payt uyimiz tomonida qattiq qichqiriq eshitildi. Onam qo‘rqib uyg‘ondi, men ham uyg‘ondim. Uning yuzidan qo‘rquvni darrov payqadim.

— Oh, ular keldi! — dedi onam.

Otam dereza tomon yugurdi. Tashqaridan odamlarning yugurish ovozlari, nazoratsiz baqirishlar, “Yoningizni tashlab keting!”, “Chiqinglar!” kabi og‘ir so‘zlar eshitilardi.

Shunday sharoitda men ko‘p narsani anglamasdim, ammo shunchaki qo‘rquv mening butun tanamni ezib tashlardi.

Otam:
— Tez! Hammani uyg‘ot! — dedi.

Onam men bilan opamni o‘rtaga olib, uy ichida yugurdi. Bizning uy katta emasdi, biroq o‘sha payt shunchalar tor tuyulardiki, go‘yo devorlar bizga tomon yaqinlashib kelayotgandek.

Tashqaridan oqsoqol Mamadali boboning ovozi keldi:
— Hamma qochsin! Bolalarni olinglar! Qishloq markazi opasiz!

Odamlar to‘p-to‘p bo‘lib qishloqning pastki qismi tomon qochishardi. Bizning uyimiz ham markazga yaqin bo‘lgani uchun hech ikkilanmasdan biz ham qochishga tushdik.

Mening eng aniq eslaydigan narsam — etiklarim. Uncha yaxshi emas, ammo men juda yaxshi ko‘radigan qo‘ng‘ir rang etiklarim. Ularni otam bozordan olib kelgandi. Shoshilinchda ularni topolmay qoldim. Onam:
— Yetmaydi, qoldir! — dedi.

Men esa:
— Iloji yo‘q, olaman! — deb yugurdim.

Etiklarim men uchun oddiy poyafzal emasdi. Bolalikda nimagadir qizg‘in bog‘lanib qolarkansan — meniki ham shunday edi.

Biroq uyimizning ichkarisiga qaytishim… taqdirimni o‘zgartirgan xatoyim bo‘ldi.

Uy ichidan etiklarimni olib chiqdim-u, tashqariga chiqib, kattalarni qidirdim. Lekin hech kim yo‘q edi. Ularning hammasi qochib ketgan ekan. Tun qorong‘u, birortasi qaysi tomonga yugurganini ham aniq bilolmadim.

Shunda ovoz eshitildi. Qo‘pol, yat ovoz.
— Ey, bu yerda kim qoldi?

Men muzlab qoldim…

…Men muzlab qoldim.

Tashqaridan kelgan qadam tovushlari yanada yaqinlashayotgandi. Qorong‘uligi quyuq, havo sovuq, bug‘umlarim titrar, endi-endi yig‘lab yuborish arafasida edim.

Bir payt qo‘limdagi etiklarim qulog‘imga “shiq-shiq” deb eshitildi. Ana shunda tushundim — ular mening qochishimga to‘sqinlik qilmoqda. Lekin ularni tashlashni istamasdim. Bolalik… nozik hislar…

— Qoch! — degan baqiriq eshitildi.

Bu ovoz qo‘ni-qo‘shnilarimizdan biri — Mahmud akaning ovozi edi.

Men darrov pastga— daryo tomon yugurdim. Qorong‘uda to‘g‘ri yo‘lni topish qiyin edi, ammo inson qo‘rqqanida ko‘zlari ham yorqinroq ko‘ra boshlar ekan. Qandaydir daraxtlarga urilib ketdim, tikanlar ko‘ylak-shimimni tag-tubidan tortib ketdi.

Biroq ortdan kelayotgan odamlar qadam tovushlari ham yaqinlashayotgandi.

— Bu yerda bir bola qolibdi! — deb baqirdi ulardan biri.

Yuragim “dap-dap” qilib, qulog‘imda jaranglab ketardi.

Nihoyat, ko‘l sohiliga yetib keldim. Bu yerda odamlar yiqilib-tilma-tilma bo‘lib qochishardi.

Onamni topolmadim. Otamni ham.

Qorong‘uda hamma bir-biriga o‘xshardi. Kim uy, kim begona — ajratib bo‘lmasdi. Qo‘limdagi etiklarni qattiq quchdim. Ular meni qattiqroq tutqun qilib turgandek tuyulardi.

Qo‘rqinchli ovozlar yana yaqinlashdi. Bir necha daqiqa o‘tib, odamlar o‘q otilayotganini aytdilar. Tepa tomondan yorug‘ chakmaklardan keyin qorong‘u yana qalinlashardi. Unda bir ayolning baqiriq ovozi eshitildi:

— Bolalarim! Bolalarim qani?!

Men yig‘lab yubordim.

Bir payt bir kimdir yelkamdan ushladi. Men “ular keldi” deb o‘ylab, baqirib yubordim.

— Shovqin qilma, qiznim. Menman, Ziyoda opangman, — dedi tanish ovoz.

Bu qo‘ni-qo‘shnimiz, ikkinchi mahalladan bo‘lgan Ziyoda opa edi. U meni quchoqladi.

— Onamni ko‘rdizmi? — dedim yig‘lab.

U jim turdi. Javob bermadi. Jimligiyoq menga hammasini aytib turgandi.

Bu tun hayotimdagi eng uzun tun edi. Qishloqning yarmi daryodan o‘tib, pastgi tomonga — Naxchivon yo‘liga qochdi. Boshqalar esa yaralanganlarni ko‘tarib, yordam izlab yugurishardi. Men esa Ziyoda opaning qo‘lidan mahkam ushlab bordim. Etiklarimni esa qo‘limdan tushirmasdan quchoqlab olgandim.

Ertasiga tushga yaqin qishloqqa qaytishdi. Lekin bu qaytish emasdi — vayrona ko‘rish edi.

Uylar yoniq, devorlar qulagan, qora tutun ko‘tarilgan joylar ko‘p edi.

Mening uyim — men etiklarimni izlab kirgan uy… eng ko‘p zararlangan uylardan biri bo‘lib chiqdi. Chiroq ustunlari singan, devorlar yonib ketgan, o’choqning yonimdagi yerlarda qora izlar bor edi.

Onamni topishmadi.

Otam ham yo‘q edi.

Faqat kechga yaqin, pastki bog‘ni yonidagi hovlida bir necha tanishlarning jasadlarini topishdi. Ular orasida mening onamning dugaxonani pishiq tikib yuradigan qo‘llari kabi qo‘llari bor edi… Lekin yuzi deyarli tanilmasdi.

Ziyoda opa:
— Qarama, qizim, — deb ko‘zlarimni qopladi.

Men esa qo‘limdagi etiklarni yanada qattiqroq quchoqladim.

Shunda angladimki… o‘sha kechada men etiklarimni emas, ota-onamni yo‘qotgan ekanman.

Ordan qirq yil o‘tdi.

Men katta bo‘ldim, hayotim davom etdi, farzandlarim, nevaralarim bor. Ammo har safar qish kelganda, har safar sovuq shamol esganda men o‘sha tundagi qo‘rqinchni yodlayman.

Eng yomoni — men haligacha etiklarimni eslasam, yuragim titrab ketadi. Chunki mening bolaligim, mening so‘nggi shodlik kunlarim… aynan shu etiklar bilan bog‘liq edi.

Men hikoyamni yozish sababim — boshqalar buni takrorlamasin. Bolalar qo‘rquvda emas, baxtda yashasin.

Shuning uchun hikoyamga “Mening etiklarim” deb nom berdim. Chunki men uchun eng og‘ir iztirob aynan shu oddiy etiklar bilan boshlangan.

Tarjimon: Karim Muhammadzoda