Dunyodagi eng kichik va eng katta Konstitusiya qayerda?

Turli mamlakatlar Konstitusiyalarining qabul qilinish jarayoni bilan bog‘liq bir nechta qiziqarli dalillar bor.

Shunday davlatlar borki, ularning hozirgacha konstitusiyasi yo‘q, ammo ularning orasida demokratiyani boshqaradigan vakillari bor.

* Dunyodagi dastlabki konstitusiya 1600 yil 8 oktyabr — San-Marino Respublikasining amaldagi Konstitusiyasi bo‘lgan.

* Dunyodagi birinchi yozma Konstitusiya — 1787 yil AQSh davlatida qabul qilingan, Konstitusiyasiga eng ko‘p o‘zgartirishlar kiritilgan davlat — Fransiya hisoblanib, 200 yil ichida 16 marotaba Konstitusiya qabul qilingan.

* Dunyodagi eng demokratik konstitusiya — Rossiya Konstitusiya. Eng ko‘p moddalardan iborat Konstitusiya — Hindiston (395 modda).

* O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida — 7 550 ta so‘z qo‘llanilgan bo‘lib, u 6 bo‘lim, 27 bob va 155 moddadan iborat.

AQSh Konstitusiyasi

AQSh Konstitusiyasi dunyodagi eng kichik va eng o‘zgarmas Konstitusiya hisoblanadi.

Amerikaning Bosh qomusi birinchilardan va eng qadimgisi hisoblanib, u hozirgacha amaldagi Konstitusiya hisoblanadi. Konstitusiya 1787 yilning may-sentyabr oylarida Konstitusion konventda Filadelfiyada qabul qilingan. O‘shanda konventning raisi Jorj Vashington edi va ikki yildan so‘ng AQSh prezidenti bo‘ldi.

AQSh Konstitusiyasi kirish, 7 modda va 27 qo‘shimchadan iborat. Dastlab o‘nta qo‘shimcha 1791 yildayoq kuchga kirgan. Mamlakat Konstitusiyasining asosiy matniga hech qanday o‘zgartirish kiritilmaydi, balki matn oxiriga alohida ilova sifatida qo‘shimcha kiritiladi. AQSh Konstitusiyasida 7 ming 762 ta so‘z ishlatilgan.

AQSh Konstitusiyasiga kiritilgan birinchi tuzatishda belgilanishicha: “Kongress so‘z va matbuot erkinligini cheklovchi biron-bir qonun chiqarishi mumkin emas”. AQSh Konstitusiyasi tarixi davomida unga bor yo‘g‘i 26 ta tuzatish kiritilgan xolos. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ushbu tuzatishlar har birining hajmi deyarli qonunga teng bo‘lib, o‘nlab moddalardan iborat bo‘ladi. Dastlabki 10 ta kiritilgan tuzatishlar “huquqlar to‘g‘risida Bill” deb nomlanadi. U mashhur Bill huquqi sifatida tarixda qolgan.

Konstitusiyaga o‘zgartirishlar kongressmenlarning uchdan ikki qismi ovozi asosida qabul qilinadi. Amerika tarixida Konstitusiyaga o‘zgartirish kiritish bo‘yicha bir necha ming takliflar bo‘lgan, ammo ularning aksariyati rad etilgan.

Polsha

Evropada eng birinchi hisoblangan Polshaning birinchi Konstitusiyasi 1791 yil 3 mayda qabul qilingan. Keyinchalik 1952 yil 22 iyunda qabul qilingan va 1989 yil 29 dekabrda tuzatishlar kiritilgan, shuningdek, 1992 yil 8 dekabrda kuchga kirgan va qonun chiqaruvchi hokimiyat bilan ijrochi hokimiyat o‘rtasida o‘zaro munosabatlarni tartibga solgan “Kichik konstitusiya” 1997 yilgacha amal qildi. 1997 yil 2 aprelda yangi Konstitusiya qabul qilindi. Shuning uchun ham 1990 yildan buyon 3 may Polshada milliy bayram sifatida nishonlanib kelinadi

Hindiston

Hindiston Konstitusiyasi AQSh Konstitusiyasidan farqli o‘laroq dunyodagi eng katta va murakkab Konstitusiya hisoblanadi. U 1950 yilda qabul qilingan bo‘lib, uni yozishda 21 ta tildan foydalanilgan. Hind va ingliz tillari ular orasida eng muhimlari sanaladi.

Mazkur Konstitusiya hamma ham tushuna olishi juda qiyin bo‘lgan tildagi 395 ta modda, 12 ta ilova va 500 ta tuzatishdan iborat.

Dunyoda eng ko‘p so‘z ishlatilgan Konstitusiya ham Hindiston Konstitusiyasidir. Unda 146 ming 385 ta so‘zdan foydalanilgan.

Yaponiya

Yaponiyaning birinchi Konstitusiyasi 1889 yil 11 fevralda e’lon qilingan va 1890 yil 29 noyabrda kuchga kirgan. Bu Konstitusiya — “Eski Konstitusiya” yoki Mei-ji davrida qabul qilingani uchun uni “Mei-ji Konstitusiyasi” deb ham nomlanadi. U 7 bob, 76 moddadan iborat. Mei-ji Konstitusiyasi Yaponiyada konstitusion monarxiya boshqaruv shaklini o‘rnatdi. Shuningdek, ushbu Konstitusiya imperator vakolatlarining kengligi bilan xarakterlanadi.

Yaponing amaldagi Konstitusiyasi — 1946 yil 24 avgustda qabul qilingan. U 3 noyabrda e’lon qilingan va 1947 yil 3 mayda kuchga kirgan. Yaponiyada haqiqiy demokratik boshqaruv shakli shu sanadan boshlangan. Hozirda 3 may “Konstitusiya kuni” sifatida nishonlanib kelinmoqda. Shu paytgacha yangi Konstitusiyaga bironta ham o‘zgartirish kiritilmagan.

Konstitusiya matni asosan g‘olib davlat AQSh yuristlari tomonidan yapon huquqshunoslar komissiyasi tavsiyalarini e’tiborga olgan holda tuzilgan. E’tiborli tarafi o‘tgan davr mobaynida Parlamentda Konstitusiyani milliy ruhiyatda qayta ko‘rib chiqish borasida ko‘p bor takliflar bildirilgan bo‘lsa-da, shu kunga qadar Konstitusiya matniga umuman o‘zgartirish kiritilmagan.

Garchi Yaponiya Konstitusiyasining 9-moddasiga binoan, Yaponiya kelajakda urush olib borish huquqidan hamda quruqlik, dengiz va havo harbiy kuchlar tuzish huquqidan abadiy voz kechgan bo‘lsa-da, bugungi kunda Yaponiya harbiy xarajatlari bo‘yicha dunyoda 5-o‘rinda turadi. Harbiy kuchlar tuzish taqiqlangan bo‘lsa-da, hozirda faoliyat yuritayotgan O‘z-o‘zini mudofaa qilish kuchlari rasman polisiyaning ixtisoslashgan qismi hisoblanadi. 2015 yilda Yaponiya Parlamenti Konstitusiya sharhiga o‘zgartirish kiritdi va Yaponiya harbiy kuchlarini mamlakat manfaatlarini himoya qilish uchun xorijda harbiy operasiyalarda ishtirok etishga huquqiy asos yaratildi

Buyuk Britaniya

Buyuk Britaniyada hozirgacha yaxlit hujjat sifatida amalda qo‘llanadigan Konstitusiya mavjud emas. Qizig‘i shundaki, Britaniyaning eng qadimgi Konstitusion nizomi O‘rta asrlarda qabul qilingan. Bu yerda gap 215 yildagi Buyuk Ozodlik qonuni haqida bormoqda. Bu hujjatlar Angliya huquqi tizimining asosiy poydevori bo‘lib xizmat qiladi.

Britaniya konstitusion huquqida inson erkinligi individual huquqlari hisoblanib, quyidagi: “har kim qilishi lozim bo‘lgan ish — qonun taqiqlanmagan tarzda amalga oshiriladi” tamoyiliga asoslangan bo‘ladi.

Rossiya

Dunyodagi eng demokratik konstitusiya — Rossiya Konstitusiyasi hisoblanadi.

Amaldagi Konstitusiyasi 1993 yil 12 dekabrda umumxalq ovoz berish yo‘li bilan qabul qilingan. Rossiya Federasiyasi Konstitusiyasiga muvofiq Rossiya respublika boshqaruv shakliga ega demokratik federativ huquqiy davlatdir.

Qonun chiqaruvchi organi — 2 palata (Federasiya Kengashi va Davlat dumasi)dan iborat Federal majlis (parlament). Ijrochi hokimiyatni rais boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Hukumat raisini Davlat dumasi bilan kelishgan holda prezident tayinlaydi

Rossiya davlatining ilgari nomi — RSFSR (Rossiya Sovet Federativ Sosialistik Respublikasi). 1991 yilning 25 dekabridagi RSFSR qonuniga ko‘ra R.F. (Rossiya) nomi berilgan. 1992 yilning 21 aprelida bu nom Konstitusiyaga kiritilgan.

Germaniya

Germaniyaning amaldagi konstitusiyasi — Germaniya Federativ Respublikasining Asosiy qonuni 1949 yil 23 mayda Parlament kengashi tomonidan qabul qilingan, unga 1954, 1956, 1990, 1994 yillarda qo‘shimchalar kiritilgan. U 146 moddadan iborat.

Germaniya 16 ta federal yerlardan tashkil topgan. Ularning har biri o‘zining konstitusiyasi, parlamenti va hukumatiga ega. Davlat boshlig‘i — federal prezident. U maxsus chaqiriladigan federal majlis tomonidan 5 yil muddatga saylanadi va yana faqat bir marta saylanishi mumkin.

Konstitusiyaga ko‘ra, hukumat katta vakolatlarga ega, xususan qonunchilik tashabbusi huquqini amalga oshiradi. Ayniqsa Federal kanslerning vakolatlari ancha keng. Jumladan, Kansler mamlakat siyosatining asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi va uni amalga oshishi uchun javobgar bo‘ladi. Ushbu asosiy yo‘nalishlar doirasida har bir vazir o‘z mas’ulligi asosida sohani boshqaradi. Federal kansler o‘zgarsa, hukumat iste’foga ketadi. Kanslerning mamlakatni boshqarishdagi faol rolidan kelib chiqib, ba’zi tadqiqotchilar Germaniyaning boshqaruv shaklini “kansler respublikasi”, deb ham atashadi.

Germaniya Federativ Respublikasida sud hokimiyatini Federal konstitusiyaviy sud, federal sudlar va yerlarning sudlari amalga oshiradi. Federal konstitusiyaviy sud ikki palata (senatlar)dan iborat. Sudyalarning yarmi (8 a’zosi)ni Bundestag, ikkinchi yarmini esa — Bundesrat saylaydi. Sudyalarning vakolat muddati — 12 yil.

Pokiston

Amaldagi Konstitusiyasi 1973 yil 14 avgustda qabul qilingan (1977-1985 yillarda bekor qilinib, yana tatbiq qilina boshlagan, unga bir necha o‘zgarish va qo‘shimchalar kiritilgan).

Parlament ikki palata: Senat va Milliy majlisdan iborat. Senat 87 senatordan iborat, ular viloyatlarning qonun chiqaruvchi majlislari tomonidan 6 yil muddatga saylanadi. Senatning 1/3 qismi har ikki yilda yangilanadi. Milliy majlis 237 deputatdan iborat bo‘lib, 5 yil muddatga saylanadi. Shundan 217 deputat diniy e’tiqodi bo‘yicha to‘g‘ri ovoz berish yo‘li bilan saylanadi. 207 ta o‘rin musulmonlarga 10 o‘rin “diniy ozchilikka” ajratilgan. Qolgan 20 o‘rin xotin-qizlarga tegishlidir.

Nigeriya

Nigeriyada 1989 yil 3 mayda yangi Konstitusiya qabul qilindi. Ammo sosial-demokratlar partiyasi rahbari M.Abiola g‘alaba qozongan 1993 yil 12 iyundagi prezident saylovi natijalari harbiylar tomonidan saylov yakunlari soxtalashtirilgan, degan bahonada bekor qilindi va mamlakatning noharbiy boshqaruv shakliga o‘tishi to‘xtatib qo‘yildi. Ammo, shundan keyin ham ketma-ket harbiy to‘ntarishlar sodir bo‘lib, mamlakatning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.

1993 yilning noyabrida hokimiyatni qo‘lga olgan Muvaqqat boshqaruv kengashi 1989 yil Konstitusiyasini bekor qildi va 1979 yil Konstitusiyasini (ko‘plab qisqartishlar bilan) tikladi. Yangi konstitusiyani ishlab chiqish yuzasidan Konstitusiyaviy konferensiyani chaqirish to‘g‘risida e’lon qilindi. Konstitusiya 331 modda va 7 ilovadan iborat.

San-Marino

San-Marino respublikasining konstitusiyasi 1600 yilning 8 oktyabrida davlatning tuzilish tizimi to‘g‘risidagi qonunlar majmui — “Statut”, ya’ni Konstitusiya qabul qilinib, Katta Bosh Kengash tomonidan ma’qullangan. 1906 yilning 26 martidagi oila boshliqlarining umumiy yig‘ini qarori va Katta Bosh Kengashning bir qator farmonlari bilan Konstitusiyaga o‘zgartirishlar kiritilgan. Aholi hanuzgacha 1600 yil qabul qilingan konstitusiyasi asosida yashab kelmoqda. Bu aholiga zamonaviy demokratik respublika bo‘lishda halaqit bermaydi.

Davlat boshlig‘i funksiyasini Katta Bosh Kengash a’zolari ichidan olti oy muddatga aylanadigan ikkita kapitan — regent bajaradi. Ular o‘z lavozimlariga mandatlari muddati tamom bo‘lgandan so‘ng, oradan uch yil o‘tib qayta saylanish huquqiga ega. Kapitan — regentlar o‘z qarorlarini birgalikda qabul qiladilar. Ular bir-birlarini chiqargan qarorlariga veto qo‘yish huquqiga ega. Ya’ni, ularning harakatlari o‘zaro kelishilgan bo‘lishi lozim.

Ijroiya hokimiyati hukumat, ya’ni Katta Bosh Kengash a’zolari ichidan koalision asosda saylangan Davlat kongressi hamda kapitan-regentlarga tegishli bo‘lib, ular parlament vakolat muddati tugaguncha ijroiya hokimiyatini amalga oshiradilar. Davlat kongressi uch davlat kotibi va yetti vazirdan iborat.

Avstraliya

Avstraliyaning amaldagi Konstitusiyasi 1900 yilda qabul qilingan. U 1901 yilning 1 yanvaridan boshlab kuchga kirgan. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — ikki palatali (Vakillar palatasi va Senat) federal parlament. Vakillar palatasi (quyi palata) deputatlari 3 yil muddatga, Senat (yuqori palata) a’zolari har bir shtatdan 6 yil muddatga saylanadi. Senat tarkibining yarmi har 3 yilda yangilanadi. Senat tarkibi 76 a’zodan iborat (har bir shtatdan 12 tadan va hududlardan ikkitadan). Vakillar palatasi tarkibi 148 deputatdan iborat. Har bir shtatdan saylanadigan deputatlar soni shtat aholisining soniga muvofiq ravishda belgilanadi, lekin har bir shtatdan saylanadigan deputatlarning soni 5 nafardan kam bo‘lmasligi kerak. Har ikki palata tomonidan qo‘llab-quvvatlangan qonun hujjatlarining loyihalari tasdiqlash uchun general-gubernatorga taqdim etiladi.

Mamlakatning har bir shtati o‘z konstitusiyasi, parlamenti, hukumati va sud organlariga ega. Shtatlarning huquqlari esa cheklangan.

Malta

Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo‘stlik tarkibiga kiruvchi respublika Maltaning amaldagi Konstitusiya 1964 yilda qabul qilingan. Unga 1974, 1987 yillarda tuzatish va o‘zgartirishlar kiritilgan. 1974 yildan davlat boshlig‘i Prezident bo‘lib, 5 yil muddatga saylanadi.

Parlament — Vakillar palatasi — 65 ta deputatdan iborat bo‘lib, proporsional asosda 5 yil muddatga saylanadi.

Ijro etuvchi hokimiyatni Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi. U parlament oldida javobgardir. Mamlakatda Konstitusiyaviy sud amal qiladi.