Украиналиклар: биз русча гапирганмиз, гапираяпмиз, гапирамиз

Кремл раҳбарларининг Украинада «ватандошлар» тили ва маданиятини ҳимоя қилиш бўйича ултиматив талаблари нимаси билан маъносиз?

Россия пропагандачилари ва амалдорлари Киевни фақатгина рус тили ва рус тилида сўзлашувчи Украина фуқаролари ҳуқуқларини чеклашда эмас, балки ҳатто геноцид амалларида ҳам айблашади. Россия Ташқи ишлар вазири Сергей Лавров 2024 йил феврал ойида украин ҳукуматининг рус тилига нисбатан олиб бораётган сиёсатини «ўзига хос геноцид» деб атаган эди.

Россия томонидан шу ҳафта эълон қилинган тинчлик шартлари меморандумидаги талаблардан бири — рус тилини ҳимоя қилиш, уни давлат тилига айлантириш ва рус тилида сўзлашувчи аҳолига нисбатан дискриминацияни тўхтатишдан иборат. Пушкин тили Украинада қандай ҳолатда? «Точка» нашри Россия пропагандасининг бу борадаги мифларини таҳлил қилди.

Украинада рус тилига нисбатан ҳуқуқий дискриминация мавжудми?

Украина Конституциясининг 10-моддаси ва «Украина тилининг давлат тили сифатида фаолият кўрсатишини таъминлаш тўғрисида»ги қонунига кўра, мамлакатда ягона давлат тили — украин тили ҳисобланади ва у жамоат соҳасида ишлатилиши шарт. Бироқ ушбу қонунлар бошқа тиллар, жумладан рус тилидан оммавий ахборот воситаларида, санъатда, диний маросимларда ва шахсий ҳаётда фойдаланишни чекламайди.

БМТ, ЕХҲТ ва Amnesty International каби халқаро ташкилотлар Украинада рус тилида сўзлашувчи аҳолига нисбатан тизимли дискриминация ҳолатларини аниқламаган. Шу билан бирга, Human Rights Watch украин тилини ривожлантириш ва бошқа тилларни ҳимоя қилиш ўртасида мувозанат сақлаш зарурлигини таъкидлаган. БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари бошқармаси ҳисоботида эса Украина қонунчилиги ЕИнинг расмий тиллари қаторида бўлган миллий озчилик тиллари билан бир қаторда бошқа озчилик тиллари, жумладан рус, арман ва лўли тиллари ўртасида фарқ қилаётгани борасида хавотир билдирилган (мактаб таълими контекстида). Бироқ бу ҳисоботда ҳам рус тилига нисбатан тизимли дискриминация қайд этилмаган. Шу билан бирга, Россия томонидан оккупация қилинган Украина ҳудудларида украин тили дискриминация қилинаётгани алоҳида таъкидланган.

Сиёсатчилар русча гапирмайдими?

Володимир Зеленский 2018 йил охирида Дмитрий Гордонга берган интервюсида президентликка номзодлигини эълон қилар экан, рус тилида гапирган. Рус тилида сўзлашувчи украиналиклар — масалан, Россияда туғилган Украина Қуролли кучлари бош қўмондони Сирский — Украина сиёсий ва ҳарбий тизимида етакчи лавозимларни эгаллашган.

Украина президенти офиси маслаҳатчиси Михайло Подоляк ҳам россиялик журналистлар билан рус тилида мулоқот қилади.

Олий Раданинг собиқ раиси ва халқ депутати Дмитрий Разумков эса интервюларда рус тилидан фойдаланишини Россия томонидан «рус тилида сўзлашувчи аҳоли»ни ҳимоя қилишга эҳтиёж йўқлигини исботлаш мақсадида изоҳлаган.

ОАВда рус тили

Украинада оммавий ахборот воситаларида рус тилидан фойдаланиш қисқармоқда, украина ва рус тилларида эфирга узатилган айрим телеканаллар украин тилига тўлиқ ўтган. Бироқ рус тилида эфирга чиқувчи Freedom телеканали мавжуд. Шунингдек, Россия, Исроил ва бошқа давлат фуқаролари бўлган рус тилида сўзлашувчи мутахассислар кўпинча рус тилида интервю беришади.

Кўплаб интернет-нашрлар ҳам рус тилидан украин тилига ўтган, масалан, йирик янгиликлар Telegram-канали бўлган «Украина Сейчас». Аммо айрим янгилик сайтлари икки тилда иш юритади — «Hromadske» нашри ҳарчанд ижтимоий тармоқларда рус тилидан фойдаланишни қисқартириш тарафдори эканини билдирса-да, ўз сайтининг рус тилидаги версиясини мунтазам янгилаб боради.

Президент расмий сайти 2023 йилгача уч тилда — украин, рус ва инглиз тилларида мавжуд бўлган, ҳозир эса фақат украин ва инглиз тилларида юритилмоқда.

Ижтимоий тармоқларда рус тили

Украинадаги энг машҳур YouTube канали — «Познаватель» 20,3 млн обуначига эга. Бу DIY ва лайфҳак мавзусидаги болалар канали бўлиб, тўлиқ рус тилида олиб борилади. Энг машҳур сиёсий YouTube-каналлар ёки икки тилда, масалан, «24 канал», ёки рус тилида — «В гостях у Дмитрия Гордона».

Шу билан бирга, Россия агрессияси бошланганидан бери кўплаб украиналиклар ижтимоий тармоқларда украин тилига ўтишди — аввал рус ёки икки тилда ёзганлар энди украинча ёзишни бошлашган. Киевдаги Контент-таҳлил маркази тадқиқотига кўра, 2023 йилда Украинада жойлашган ижтимоий тармоқ хабарларининг камида 75 фоизи украин тилида бўлган. Бу 2020 йилдаги 15–25 фоизлик кўрсаткичга нисбатан анча юқори.

Демак, оддий фуқаролар интернетда тобора кўпроқ украин тилидан фойдаланмоқда. Бироқ рус тилида ижод қилаётган блогерлар ҳам бор — масалан, хонанда Светлана Лобода ёки одессалик ҳарбий блогер Олександр Коваленко.

Кино ва эстрадада рус тили

2014 йилдан кейин Украина кинематографиясида украин тилида филм ишлаб чиқаришга катта эътибор берилди. Бироқ рус тилидаги филмлар ҳам суратга олинган: масалан, Володимир Зеленский иштирок этган «Свати» сериали, Сергей Лозницанинг «Донбасс», Наталя Ворожбитнинг «Плохие дороги» ва Ярослав Лодыгиннинг «Дикие поля» филмлари. Бу фильмларда қаҳрамонлар рус, украин ва суржикда сўзлашади.

Фуқаролик уруши бошланганидан сўнг, кўпроқ ҳужжатли филмлар ишлаб чиқарилмоқда. Қаҳрамонлар ҳаётда қайси тилда сўзлашса, шу тилда гапиришади — асосан украин ва рус тилларида. 2024 йилда «Оскар» олган Мстислав Черновнинг «20 кун Мариуполда» филми ҳам икки тилда суратга олинган.

Мусиқа саҳнасида ҳам украин тили устунликка эга бўлса-да, рус тилида ижод қилаётган ижодкорлар бор — Луна, Иван Дорн, Катерина Еременко (daKooka), KRBK каби.

Сўровларга кўра, Украина аҳолисининг 45 фоизи россиялик ижрочилар мусиқасини умуман тингламайди, 21 фоизи эса бу мусиқани анча қисқартирган. Радиостанцияларда украин тилидаги қўшиқларга камида 40 фоизлик квота белгиланган. Рус тилида ижро этиш тақиқланмаган, бироқ россиялик муаллифлар қўшиқларини жамоат жойларида қўйиш тақиқланган. Урушга қарши чиққан россиялик ижрочилар учун «оқ рўйхат» мавжуд бўлиб, уларнинг ижоди радиоларда ва жамоат жойларида қўйилиши мумкин. Бу рўйхатга Андрей Макаревич, Юрий Шевчук ва Земфира киради.

Spotify Украина чартларида 2024 йил апрелда Уфа рэперлари Kizaru ва Icegergert’нинг Face ID қўшиғи биринчи ўринни эгаллади. Февралда эса Моргенштерннинг беш қўшиғи ўша чартнинг илк беш ўрнини эгаллади.

Буюк ҳаётда рус тили

Украина қонунчилиги шахсий мулоқотни тартибга солмайди: одамлар ўзига қулай тилда гаплаша олишади. Киев ва бошқа шаҳарлар кўчаларида бир суҳбатдош русча, бошқаси украинча гапирган ҳолда мулоқот қилади — барча бир-бирини тушунади. Украина аҳолисининг аксарияти икки тилни билади.

2024 йилда Разумков маркази тадқиқотига кўра, 70,5 фоиз аҳоли уйда фақат ёки асосан украинча гаплашади; рус тилида — 11 фоиз. 78 фоиз одамлар украин тилини ўз она тили деб ҳисоблайди, рус тилини — 6 фоиз, ҳар иккисини — 12 фоиз.

Кўплаб украиналиклар Кубан, Россиянинг жануби-ғарби ва Молдова аҳолиси каби суржикда гаплашади. Суржикни Верка Сердючка қўшиқларида ҳамда украин постмодерн ёзувчиси Лес Подервянский асарларида учратиш мумкин.

Муҳими, кўпчилик украиналиклар тил белгилари бўйича дискриминация ҳис қилмайди. 2021 йилги бошқа бир сўровга кўра, фақат 23 фоиз рус тилида сўзлашувчилар ва 14 фоиз украин тилида сўзлашувчилар тил дискриминациясини ҳис қилган. 2023 йил Киев социология институти тадқиқотига кўра, 84 фоиз фуқаро Украинада рус тилидан фойдаланишда ҳеч қандай муаммо йўқ деб ҳисоблайди — буни ҳар икки тилда сўзлашувчи аҳоли таъкидлаган.

Разумков маркази маълумотларига кўра, 2006 йилда украин тилини она тили деб ҳисоблаганлар 52 фоиз бўлса, 2017 йилда — 68 фоиз, 2024 йилда — 78 фоиз бўлган. Рус тилини она тили деб ҳисоблаганлар 2006 йилда 31 фоиз, 2015 йилда 15 фоиз, 2024 йилда эса 6 фоиз бўлган.

Одамлар рус тилидан тақиқлар сабаб эмас, балки бошқа сабаблар туфайли воз кечмоқда. Бата университети олимларига кўра, украин тилини билиш ва ундан фойдаланиш давлат ва миллатга тааллуқлиликнинг муҳим белгисига айланмоқда — айниқса уруш даврида. Стокҳолмдаги Шарқий Европа тадқиқот маркази таҳлилида айтилишича, уруш натижасида «тектоник плиталар қимирлаган». Россия раҳбарияти ҳаракатлари туфайли рус тилининг Украинадаги келажаги «хира» кўриниш олмоқда, чунки украиналиклар давлат тилини «миллий бирлик рамзи» сифатида қабул қилмоқда.