Нега темурийлар шаҳарлар атрофида ўнлаб боғлар яратишган?

Темурийлар даври шаҳарларини тасаввур қилганда, кўпинча уларнинг мустаҳкам қалъа деворлари, мовий гумбазли мадрасалари ва баланд минораларини кўз олдимизга келтирамиз. Аммо бу шаҳарларнинг ажралмас бир қисми, уларнинг “яшил ўпкалари” ва “маънавий юраги” бўлган унсур борки, у ҳам бўлса – саройлар атрофида ва шаҳар ташқарисида кенг майдонларда яратилган сон-саноқсиз боғлардир.

Бу боғлар шунчаки гулзор ва мевали дарахтлардан иборат дам олиш масканлари эмасди. Улар ўзбек давлатчилигини темурийлар сулоласи бошқарган даврнинг мураккаб ва кўп қиррали фалсафасини ўзида акс эттирувчи, ўзига хос “меъморий-сиёсий” лойиҳалар эди. Бу сирни англашда бизга XV аср солномачиси Фасиҳ Хавофийнинг “Мужмали Фасиҳий” асари ёрдамга келади.

Фасиҳ Хавофий ўз асарида темурийлар томонидан бунёд этилган кўплаб боғлар ҳақида аниқ саналар билан маълумот беради. Масалан, у Самарқандда 1396 йили шаҳар ташқарисидаги энг яхши боғлардан бири – Боғи Дилкушо барпо этилганини қайд этади. Бошқа бир ўринда Ҳиротда 1399 йили Боғи Шаҳар саройи қурилганини, 1411 йилда эса Боғи Сафед қурилиши бошланганини ёзади. Бу каби ўнлаб мисоллар шуни кўрсатадики, боғ яратиш темурийлар учун шаҳарсозликнинг энг муҳим йўналишларидан бири бўлган. Хўш, бунинг сабаби нимада эди? Нега ҳукмдорлар қалъалар ва масжидлар қуришга қанча эътибор берса, боғлар яратишга ҳам шунчалик аҳамият қаратган?

Биринчидан, бу боғлар сиёсий ва дипломатик аҳамиятга эга эди. Амир Темур ва унинг авлодлари хорижий элчиларни, юқори мартабали меҳмонларни айнан шу боғлардаги ҳашаматли чодирлар ва кўшкларда қабул қилишган. Бу орқали улар ўз салтанатларининг нафақат ҳарбий қудратини, балки унинг бойлиги, маданиятининг юксаклиги ва табиат билан уйғунликда яшай олишини ҳам намойиш этишган. Ям-яшил боғлар, мармар ҳовузлар ва фавворалар меҳмонларда давлатнинг барқарорлиги ва фаровонлиги ҳақида тасаввур уйғотган.

Иккинчидан, боғлар маъмурий бошқарув марказлари вазифасини ҳам ўтаган. Ҳукмдор ёзнинг иссиқ кунларида давлат ишларини айнан шу боғлардаги салқин шийпонларда олиб борган, девон мажлисларини ўтказган, арзчиларни қабул қилган. Боғлар очиқ осмон остидаги “сарой”га айланган. Бу, бир томондан, ҳукмдорнинг халққа яқинлигини намоён этса, иккинчи томондан, давлат бошқарувини табиат қўйнига, шаҳар шовқинидан узоққа кўчириш имконини берган.

Учинчидан, боғлар иқтисодий ва экологик вазифаларни бажарган. Уларда энг сара мева навлари етиштирилиб, сарой эҳтиёжлари таъминланган. Улкан яшил ҳудудлар эса шаҳар микроиқлимини юмшатишга, ҳавони тозалашга ва аҳолининг ҳаёт сифатини яхшилашга хизмат қилган. Темурийлар шаҳарсозликда экологик мувозанатга катта эътибор қаратганларини айнан шу боғлар мисолида кўриш мумкин.

Ниҳоят, бу боғлар маънавий ва фалсафий мазмунга эга бўлган. Шарқ маданиятида боғ (жаннат, фирдавс) азалдан илоҳий макон, ер юзидаги жаннат тимсоли ҳисобланган. Темурийлар бунёд этган боғлар ҳам геометрик жиҳатдан мукаммал режалаштирилган (чорбоғ услуби), марказидан сув оқиб ўтган, дунёнинг тўрт томонига ишора қилувчи рамзий иншоотлар эди. Бу ҳукмдорнинг бутун олам устидан адолат билан ҳукмронлик қилаётган “одил подшоҳ” образини мустаҳкамлашга хизмат қиларди.

Шундай қилиб, Фасиҳ Хавофийнинг қисқа қайдлари бизга темурийлар даври боғларига янгича назар билан қараш имконини беради. Улар нафақат манзарали гўшалар, балки давлатчилигимизнинг темурийлар сулоласи идора этган давридаги мураккаб тизимини, уларнинг сиёсий, иқтисодий ва маънавий қарашларини ўзида мужассам этган буюк лойиҳалар бўлган. Бу боғлар аждодларимизнинг нафақат ерга, балки инсоният цивилизациясига, келажак авлодлар қалбига ҳам юксак дид ва бунёдкорлик уруғини қадаганининг ўлмас исботидир.

Алишер Эгамбердиев тайёрлади, ЎзА