Jahon paxtachiligi tarixida ijobiy hodisalar ham ro‘y bermoqda. Paxta yetishtirishga ajratilayotgan maydonlarning qisqarishiga qaramay uning gektar boshidan olinadigan hosildorligi oshayapti. Bu demak, paxtachilikda ko‘p xarajatli ekstensiv yo‘ldan tobora voz kechib, hosildorlikni oshirishga yo‘naltirilgan intensiv yo‘lga o‘tilmoqda. Bu esa, mutaxassislarning fikriga qaraganda, ma’lum ma’noda paxtaning tannarxini pasayishiga olib keladi. Xitoyda 95 foiz to‘qimachilik korxonalari davlat qaramog‘idan chiqarilib xususiy va aksiyadorlik kompaniyalari ixtiyoriga o‘tmoqda. Xitoy yalpi mahsulotning yarmidan ko‘pini eksport qilmoqda. Boz ustiga toza paxta tolasidan tayyorlangan xitoy chiti, satini, batisti kabi tayyor mahsulotlariga dunyoda ehtiyoj juda katta.
Bozordagi narx-navoning qanday bo‘lishidan qat’i nazar Xitoyda paxtaning narxi hukumat tomonidan belgilanadi. Fermer xo‘jaligi rahbarlari paxtani chetga sotish uchun hukumat idoralaridan eksport kvotasini olishi zarur. Rejalashtirish iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tayotganligi sababli, Xitoyda kvotani olish ishlari ancha osonlashtirilgan. Davlatga ham, fermerga ham foydali bo‘lgan bu ish tobora ommaviy tus olib bormoqda. Mamlakat ichkarisidagi paxta savdosi Xitoyda milliy paxta birjasi orqali amalga oshiriladi. Paxtani sotish va xarid qilib olishning bu usuli ikkala tomonga ma’qul bo‘lganligi sababli u ham ildam rivojlanib bormoqda.
Mamlakatda kvota joriy qilinishi Xitoyga ma’lum muddatda nazoratsiz paxta tolasining kirib kelishni oldini oldi va savdo-sotiqni tartibga soldi. MDHning paxta yetishtiruvchi (Markaziy Osiyo, Qozog‘iston va Kavkazorti) mamlakatlari tomonidan bozorga chiqarilgan paxta chiqindilaridan - lint bilan ulyukning qariyb barchasini hozir Xitoy sotib olmoqda.
Paxta hosildorligi bo‘yicha ham Xitoy jahonda birinchi o‘rinda turadi. Hindiston esa har gektar yerdan olinadigan paxta hosili bo‘yicha eng past ko‘rsatkichlarga ega. Hindiston paxta ekiladigan maydonlarining kattaligi bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinda bo‘lsa ham, yetishtirayotgan paxtaning miqdori, hajmi bo‘yicha Xitoy bilan Amerikadan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Hindistonda paxta asosan sug‘orilmaydigan yerlarda, oddiy, jo‘n agrotexnika qonun-qoidalari bilan yetishtiriladi.
Zararkunanda hashoratlar va paxtamiz sifatining pastligi paxtachilikni rivojlantirishda juda uzoq yillar to‘sqinlik qildi , deydi Xitoy Xalq Respublikasi Qishloq xo‘jalik vaziri o‘rinbosari, Xitoy qishloq xo‘jalik Fanlar Akademiyasi prezidenti Li Szyan. 90-yillarda bizning olimlarimiz paxtani Bt-paxta transgen navining birinchi avlodini yaratishga muvaffaq bo‘ldi va bu ilmiy ixtiroga intellektual mulk sifatida o‘zlari mustaqil ega bo‘lish huquqini ham qo‘lga kiritdi. Natijada ilgari sotuvga chiqarilayotgan hosilning 5 foizigina paxtaning transgen navi bo‘lsa, endi eksport qilinayotgan hosilning 95 foizini paxta sovkasi kabi hasharotlarga bardosh bera oladigan paxtaning transgen navi tashkil qilayapti. Hozir ekin maydonlarining asosiy qismiga paxtaning zararkunanda va kasalliklarga chidamli ana shu navi ekilmoqda. Transgen paxtaning birinchi avlodini parvarish qilish texnologiyasi jarayonida to‘plangan tajriba, bilim, paxtachilik ilmi, fanida qo‘lga kiritilgan katta muvaffaqiyat bo‘ldi. Bu - ham hosildorligi, ham tolasining sifati yuqori bo‘lgan yangi navning paydo bo‘lishi dunyo paxtachiligi amaliyotida ham katta yutuq, deb tan olinmoqda.
Hozirgi paytda Xitoyda yetishtirilayotgan paxtaning markasi 32 raqamli eshilgan ipga to‘g‘ri keladi, paxtaning transgen navidan tayyorlangan ip esa 60 raqamli ipga to‘g‘ri kelayapti. Shunday qilib ishlab chiqarilayotgan paxtamiz tolasining sifati qariyb ikki barobar yuqori bo‘ldi. Bu paxtachilikda ham, to‘qimachilik sanoatida ham juda muhim ahamiyatga ega, dedi Xitoydagi ASNK paxtachilik ilmiy-tadqiqot institutining direktori Yuy Shusyun.
Xitoy paxtadan tayyorlanadigan kiyim-kechak tikib chiqarishni keskin ko‘paytirdi. Tolasi ingichka, uzun va pishiq, sifati yuqori bo‘lgan Xitoyning transgen paxtasining paydo bo‘lishi jahon bozorida boshqa davlatlar ishlab chiqarayotgan paxtaning bahosiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Natijada Markaziy Osiyo davlatlarida yetishtirilayotgan paxtaga ehtiyoj birmuncha pasaygan. Yana shunisi diqqatga sazovorki, paxta tolasini ma’lum sharoitda bir necha yil mobaynida saqlash mumkin. Shu sababli-mi, Xitoy omborlarida jahon bozorida paxta tannarxini istagan tomonga o‘zgartirish imkonini beradigan miqdorda paxta tolasi to‘plangan. Bu mamlakat to‘qimachilik korxonalarini bir me’yorda paxta bilan ta’minlash imkonini bermoqda.
Sinszyan-Uyg‘ur Avtonom hududi Xitoyda paxta yetishtiruvchi asosiy mintaqalardan biridir. 1993 yildan har gektar yerdan olinadigan paxtaning hosildorligi bo‘yicha ham, paxta eksporti va kishi boshiga ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori bo‘yicha ham Sinszyan-Uyg‘ur Avtonom hududi Xitoyda birinchi o‘rinni egallab kelmoqda.
Sinszyan avtonom hududi paxtakorlari so‘nggi 4 yil mobaynida muntazam ravishda yiliga 1,5 million tonnadan ortiq paxta yig‘ishtirib olib, butun Xitoy paxtasining 25 foizini, dunyoda tayyorlanayotgan paxta hosilining 8 foizini ishlab chiqarmoqda. Hudud aholisining jon boshiga to‘g‘ri keladigan sof daromadining qariyb 15,5 foizi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishidan, ayrim paxtachilik rayonlarida esa sof daromadning 60 foizi paxtachilikdan olinmoqda. Paxtachilik bu yerda qishloq xo‘jaligining boshqa sohalariga qaraganda serdaromad soha hisoblanadi. Paxtachilikka mamlakat iqtisodiyotining boshqa sohalariga nisbatan ham katta daromad beradigan soha, deb qaralmoqda. Ayni paxtachilikdan kelayotgan daromad Sinszyan avtonom rayoniga jadal sur’atlar bilan rivojlanish imkoniyatini berdi, desa bo‘ladi.
So‘nggi yillarda paxta maydonlari qisqartirilib, gektar boshidan olinadigan hosildorlik ortdi. Xitoyning paxta yetishtiradigan muhim mintaqalaridan biri bo‘lgan Oqsuv tumanida kam hosil berayotgan yerlar, iqlimi qaltisroq, kasallikka tez-tez chalinib turadigan, zararkunandalari ko‘p uchraydigan, shuningdek, shaharlar atrofidagi yerlarda paxta yetishtirishga barham berilmoqda. Ularning o‘rnida boshqa ekinlar ekilib, chorva uchun o‘tloqlar yaratilib, o‘rmonlar barpo etilyapti. Xitoy o‘lchamida gektar , sotiq o‘rniga xitoycha mu so‘zi ishlatiladi. Bir gektar yer salkam 15 mu ga teng. Sinszyanda har mu dan 115 kilogramdan tortib, to 180 kilogramgacha hosil olinadi. 1 gektar yerdan qancha hosil olishini bilish uchun 1 mu dan olingan hosilni 15 ga ko‘paytirishimiz lozim. Shunda bizning hisobimiz bo‘yicha bir gektar yerdan olinadigan hosildorlik chiqadi. Gektar ham mu ham bizning hisob o‘lchovimiz bo‘lmaganligi sababli, bizga Xitoy dunyoda eng ko‘p paxta ishlab chiqaradigan mamlakatligi, hosildorlik ham bu yerda yuqori ekanligi haqidagi ma’lumotning o‘zi yetarli, deb hisobladik.
Paxtachilikda ekstensiv metoddan intensiv metodga o‘tilmoqda. Ilgarilari million-million tonnalar ishlab chiqarish uchun kurashilgan bo‘lsa, endi ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan bir qatorda tolaning ingichkaligi, uzunligi, pishiqligi, jahon bozori talablariga qarab, sifat va yana bir bor sifat uchun kurashilmoqda.
Kuch bilan tortganda ham uzilmaydigan tolasining sifati pishiq bo‘lgan, kasallikka va hashoratlarga chidamli, mashina terimiga mo‘ljallangan, standart talablariga to‘la javob beradigan, yuqori hosilli o‘rta va ingichka tolali paxtaning yangi navlari yaratildi. Ularning texnik ko‘rsatkichlari jahon to‘qimachilik markazlarining talablariga to‘liq javob beradigan darajaga yetdi. Sin’szyanda chet eldan paxta tolasini ajratib oladigan, uni qayta ishlaydigan, navlarga ajratadigan, yangi navlar sinab ko‘riladigan, navi va sifatiga qarab alohida-alohida qilib ajratib beradigan, urug‘lik chigitga ishlov beradigan 3 ta seleksiya bazasi, 1 ta seleksiya markazi, 4 ta elita urug‘lar bazasi, 15 ta tovar urug‘liklar bazasi va paxta tolasi saqlanadigan omborxonalar sotib olindi.
Sinszyan paxta zavodi o‘z mahsulotining 80 foizini birinchi va ikkinchi navlarda ishlab chiqarmoqda. Paxtachilik ham sanoat asosida rivojlanishga o‘tayapti. Sinszyan Uyg‘ur avtonom rayoni paxtakorlari oldida Shandun provinsiyasidagi Lutay AOOO to‘qimachilik kompaniya si, Avat uyezdidagi 3-Fenshou fermasi va 50 ming urchuqqa mo‘ljallangan ingichka tolali paxtadan gazlama to‘qib chiqaradigan fabrikasini yetarli miqdorda paxta hosili bilan ta’minlash masalasi turibdi. Avat uyezdi sanoat korxonalarini xomashyo bilan ta’minlaydigan - million tonna paxta beradigan uyezd degan nom oldi. UYEzd aholisi faqat paxta yetishtirish bilan dehqonning qozoni oqarmasligini ham pirovardida tushunib yetdi. Shu sababli ular xomashyodan tortib tayyor mahsulot ishlab chiqarishga qadar bo‘lgan barcha jarayonlarni klaster asosida birlashtirishga o‘tdi. Bu demak, paxtadan tayyorlangan mahsulotdan keladigan umumiy daromad dehqon bilan sanoat korxonalari ishchisi o‘rtasida adolatli taqsimlanadi.
Dehqonlar bilan paxta sanoati ishchilarining manfaatlari birlashgan bu yangi majmuani yaratishda Xitoy bilan xorijiy davlatlarning 4 ta korxonasi ishtirok etdi. Natija kutganidan ham a’lo bo‘ldi. Buni ko‘rgan ishbilarmon, tadbirkor, biznesmenlar bilan birga paxtachilikka kapital-mablag‘ oqib kela boshladi.
Biz bir narsani yaxshi anglab oldik, deydi Sinszyan Myanxua Chanye (Sinszyan paxta yetishtirish birlashmasi) ning yetakchi menejerlaridan biri. Kichik paxtachilik xo‘jaliklaridan foyda yo‘q ekan, o‘zaro raqobat esa nafaqat zararli, balki paxtachilikni rivojlantirishga to‘sqinlik ham qilar ekan. Yirik Sin’szyan paxta ishlab chiqarish birlashmasisiz jahon bozorida raqobat qila olmasligimizga ishonch hosil qildik, deb gapini tugatdi menejer.
Xitoy eksport qilish uchun ilgari zarur bo‘lgan, Umumjahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lganidan keyin esa, xuddi shuning o‘zi, to‘sqinlik qilayotgan kvotalarni bekor qildi. Bir so‘z bilan aytganda, paxta va ip gazlamalarida ishlaydigan korxona va ishchi kollektivlari jiddiy rag‘batlantirila boshlandi.
Manba: uza.uz
