Nega temuriylar shaharlar atrofida o‘nlab bog‘lar yaratishgan?

Temuriylar davri shaharlarini tasavvur qilganda, ko‘pincha ularning mustahkam qal’a devorlari, moviy gumbazli madrasalari va baland minoralarini ko‘z oldimizga keltiramiz. Ammo bu shaharlarning ajralmas bir qismi, ularning “yashil o‘pkalari” va “ma’naviy yuragi” bo‘lgan unsur borki, u ham bo‘lsa – saroylar atrofida va shahar tashqarisida keng maydonlarda yaratilgan son-sanoqsiz bog‘lardir.

Bu bog‘lar shunchaki gulzor va mevali daraxtlardan iborat dam olish maskanlari emasdi. Ular o‘zbek davlatchiligini temuriylar sulolasi boshqargan davrning murakkab va ko‘p qirrali falsafasini o‘zida aks ettiruvchi, o‘ziga xos “me’moriy-siyosiy” loyihalar edi. Bu sirni anglashda bizga XV asr solnomachisi Fasih Xavofiyning “Mujmali Fasihiy” asari yordamga keladi.

Fasih Xavofiy o‘z asarida temuriylar tomonidan bunyod etilgan ko‘plab bog‘lar haqida aniq sanalar bilan ma’lumot beradi. Masalan, u Samarqandda 1396 yili shahar tashqarisidagi eng yaxshi bog‘lardan biri – Bog‘i Dilkusho barpo etilganini qayd etadi. Boshqa bir o‘rinda Hirotda 1399 yili Bog‘i Shahar saroyi qurilganini, 1411 yilda esa Bog‘i Safed qurilishi boshlanganini yozadi. Bu kabi o‘nlab misollar shuni ko‘rsatadiki, bog‘ yaratish temuriylar uchun shaharsozlikning eng muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan. Xo‘sh, buning sababi nimada edi? Nega hukmdorlar qal’alar va masjidlar qurishga qancha e’tibor bersa, bog‘lar yaratishga ham shunchalik ahamiyat qaratgan?

Birinchidan, bu bog‘lar siyosiy va diplomatik ahamiyatga ega edi. Amir Temur va uning avlodlari xorijiy elchilarni, yuqori martabali mehmonlarni aynan shu bog‘lardagi hashamatli chodirlar va ko‘shklarda qabul qilishgan. Bu orqali ular o‘z saltanatlarining nafaqat harbiy qudratini, balki uning boyligi, madaniyatining yuksakligi va tabiat bilan uyg‘unlikda yashay olishini ham namoyish etishgan. Yam-yashil bog‘lar, marmar hovuzlar va favvoralar mehmonlarda davlatning barqarorligi va farovonligi haqida tasavvur uyg‘otgan.

Ikkinchidan, bog‘lar ma’muriy boshqaruv markazlari vazifasini ham o‘tagan. Hukmdor yozning issiq kunlarida davlat ishlarini aynan shu bog‘lardagi salqin shiyponlarda olib borgan, devon majlislarini o‘tkazgan, arzchilarni qabul qilgan. Bog‘lar ochiq osmon ostidagi “saroy”ga aylangan. Bu, bir tomondan, hukmdorning xalqqa yaqinligini namoyon etsa, ikkinchi tomondan, davlat boshqaruvini tabiat qo‘yniga, shahar shovqinidan uzoqqa ko‘chirish imkonini bergan.

Uchinchidan, bog‘lar iqtisodiy va ekologik vazifalarni bajargan. Ularda eng sara meva navlari yetishtirilib, saroy ehtiyojlari ta’minlangan. Ulkan yashil hududlar esa shahar mikroiqlimini yumshatishga, havoni tozalashga va aholining hayot sifatini yaxshilashga xizmat qilgan. Temuriylar shaharsozlikda ekologik muvozanatga katta e’tibor qaratganlarini aynan shu bog‘lar misolida ko‘rish mumkin.

Nihoyat, bu bog‘lar ma’naviy va falsafiy mazmunga ega bo‘lgan. Sharq madaniyatida bog‘ (jannat, firdavs) azaldan ilohiy makon, yer yuzidagi jannat timsoli hisoblangan. Temuriylar bunyod etgan bog‘lar ham geometrik jihatdan mukammal rejalashtirilgan (chorbog‘ uslubi), markazidan suv oqib o‘tgan, dunyoning to‘rt tomoniga ishora qiluvchi ramziy inshootlar edi. Bu hukmdorning butun olam ustidan adolat bilan hukmronlik qilayotgan “odil podshoh” obrazini mustahkamlashga xizmat qilardi.

Shunday qilib, Fasih Xavofiyning qisqa qaydlari bizga temuriylar davri bog‘lariga yangicha nazar bilan qarash imkonini beradi. Ular nafaqat manzarali go‘shalar, balki davlatchiligimizning temuriylar sulolasi idora etgan davridagi murakkab tizimini, ularning siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy qarashlarini o‘zida mujassam etgan buyuk loyihalar bo‘lgan. Bu bog‘lar ajdodlarimizning nafaqat yerga, balki insoniyat sivilizasiyasiga, kelajak avlodlar qalbiga ham yuksak did va bunyodkorlik urug‘ini qadaganining o‘lmas isbotidir.

Alisher Egamberdiyev tayyorladi, O‘zA