Markaziy Osiyoning nodir yer boyliklari: AQSH, Yevropa va Xitoy haqiqiy kurashga kirishdi!

Kamyob yer elementlari mavzusi xalqaro siyosatda tez sur’atda dolzarblashib, geosiyosiy kelishuvlarning asosiy ob’ektlaridan biriga aylanayotganga o‘xshaydi.

Ma’lumki, Ukraina prezidenti Vladimir Zelenskiy Vashingtonning Rossiyaga qarshi urushda qo‘llab-quvvatlashini ta’minlash va AQShdan uzoq muddatli xavfsizlik kafolatlarini olish uchun o‘z mamlakatidagi kamyob yer elementlari zaxiralaridan foydalanib, Donald Tramp bilan "manfaatli kelishuv" tuzishga harakat qilgan.

Bu mavzu chindan ham Trampning e’tiborini tortdi, biroq Ukrainaning yer resurslari ustidan AQShning to‘liq nazoratini ko‘zda tutuvchi shartnoma shunchalik kamsituvchi ediki, Zelenskiy undan voz kechishga majbur bo‘ldi. Natijada Trampning Zelenskiy bilan shundoq ham murakkab bo‘lgan munosabatlari butunlay yomonlashdi, AQSh ma’muriyati Ukraina prezidentiga nisbatan oshkora hujumlarni boshladi, Vashingtonda esa Rossiya va uning prezidenti haqida faqat ijobiy ohangda gapira boshlashdi.

Shundan so‘ng Ukraina tomoni AQSh vakillari bilan qizg‘in muzokaralar o‘tkazib, Kiyev uchun nisbatan maqbul bo‘lgan nodir metallar bo‘yicha kelishuv loyihasini ishlab chiqishga muvaffaq bo‘ldi. Zelenskiy bu hujjat bilan shaxsan Vashingtonga borgan, biroq Tramp bilan munosabatlarni yo‘lga qo‘ya olmagan. Oval kabinetda XXI asrdagi eng shov-shuvli diplomatik mojaro yuz berdi va nodir metallar bo‘yicha kelishuv imzolanmadi.

Albatta, bunday imkoniyatni qo‘ldan boy berolmagan Rossiya darhol nodir metallarning eng katta zaxiralari aynan unda ekanligini e’lon qildi, shundan so‘ng prezident Putin Trampga bu sohada hamkorlik qilishni ochiqchasiga taklif qildi.

Oq uyning nodir yer elementlariga qiziqishi ortib borayotganini ko‘rgan Belarus prezidenti Aleksandr Lukashenko ham o‘z mamlakati hududida bunday metallarni qidirishni buyurdi.

Va nihoyat, bu mavzu, aftidan, AQShning yangi ma’muriyatining ushbu foydali qazilmalarning boy konlariga ega bo‘lgan Markaziy Osiyo davlatlari bilan munosabatlarida hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin. Amerika vakillari so‘nggi bir necha kun ichida Qozog‘iston rasmiylari bilan nodir metallar konlarini o‘zlashtirish bo‘yicha muzokaralar olib borgani bejiz emas.

13 mart kuni AQSh energetika vaziri Kris Rayt Xyustondagi energetika konferensiyasi doirasida qozog‘istonlik hamkasbi Almasadam Satkaliyev bilan bu mavzuni muhokama qildi.

Shuningdek, kecha AQSh davlat kotibi Marko Rubio Qozog‘iston bosh vaziri o‘rinbosari, tashqi ishlar vaziri Murat Nurtleu bilan muloqotda nodir metallar sohasidagi hamkorlik haqida gapirgan edi.

Rubio, xususan, Qo‘shma Shtatlar "energetika, telekommunikasiya va eng muhim foydali qazilmalar sohalarida iqtisodiy aloqalarni chuqurlashtirish maqsadida Qozog‘iston bilan hamkorlik qilishga umid qilayotganini" aytdi.

Markaziy Osiyodagi nodir metallar zaxiralariga nafaqat AQSh qiziqish bildirmoqda - Yevropa Ittifoqi ham mintaqaning "tabiiy xazinalari" uchun kurashga qo‘shildi.

Ma’lum qilinishicha, xalqaro hamkorlik bo‘yicha yevrokomissar Yozef Sikela 12 mart kuni mintaqa mamlakatlari bo‘ylab olti kunlik turni boshlagan. Yevropa komissarining asosiy maqsadlaridan biri Markaziy Osiyo mamlakatlarining tog‘-kon sanoatiga potensial investisiya imkoniyatlarini o‘rganishdir.

Evropa Ittifoqi bayonotida qayd etilishicha, Sikelning tashrifi chog‘ida muhim minerallar mavzusi mintaqa davlatlari rahbarlari bilan muhokama qilinadigan to‘rtta mavzudan biri bo‘ladi. Shu bilan birga, Bryussel "eng yaxshi amaliyotlarni ilgari surish, yangi ish o‘rinlarini yaratish va iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga" intilmoqda.

Bundan tashqari, Sikela Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari bilan transport, raqamli aloqa, suv resurslari, energetika va ekologiya sohalarida infratuzilmani rivojlantirish masalalarini muhokama qilishni rejalashtirmoqda.

Ma’lum bo‘lishicha, Yozef Sikela O‘zbekistonga tashrifi davomida Olmaliq kon-metallurgiya majmuasiga tashrif buyurishni rejalashtirgan.

Eslatib o‘tamiz, kam uchraydigan yer metallariga qiziqish mintaqaga Fransiyani ham jalb etgan omillardan biri bo‘ldi. Yaqinda O‘zbekiston va Fransiya 5 million dollarlik foydali qazilmalarni qazib olish loyihasini ishlab chiqish bo‘yicha asosiy kelishuvga erishgan edi. Hujjat Prezident Shavkat Mirziyoyevning Parijga davlat tashrifi arafasida, 11 mart kuni bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston-Fransiya biznes-forumi doirasida O‘zbekiston Geologiya vazirligi va Fransiya Geologiya xizmati tomonidan imzolandi.

Tomonlar O‘zbekiston hududida strategik ahamiyatga ega minerallarni, jumladan, tarkibida foydali qazilmalar mavjud bo‘lgan ko‘mir kulini geologik-texnik jihatdan o‘rganish loyihasini amalga oshirishdan manfaatdorliklarini bildirdi.

Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, zamonaviy qurilmalarning aksariyatini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan nodir yer elementlarining taqchilligi AQSh va Yevropa Ittifoqini Markaziy Osiyoni potensial ta’minot manbai sifatida ko‘rib chiqishga undamoqda.

"Omillar majmui Markaziy Osiyoni, ayniqsa, tabiiy boyliklarga boy Qozog‘istonni, shuningdek, O‘zbekiston va Tojikistonni an’anaviy ta’minotchilarga, birinchi navbatda Xitoyga nisbatan eng maqbul muqobilga aylantirmoqda," - deyiladi Avstraliyaning Lowy Institute tashkiloti tomonidan 2024 yil oxirida e’lon qilingan tahlilda. - "Yuzaga kelgan vaziyatda Markaziy Osiyo kon-qazilma sanoatida sezilarli ulushga ega bo‘lishga intilayotgan AQSh va Yevropa Ittifoqi sa’y-harakatlarini kuchaytirishi va raqobatchilarni quvib yetishi lozim, chunki Xitoy bu mintaqada allaqachon yetakchi o‘yinchi sifatida mustahkam o‘rnashib olgan."

Mikrochiplar ishlab chiqarishning jadal o‘sishi va "yashil" energetikaning rivojlanishi tufayli Xitoyning muhim minerallarga bo‘lgan ichki talabining ortib borishi uning Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiyotining ushbu sektoriga bo‘lgan strategik qiziqishini yanada kuchaytirmoqda. Aslida Pekin allaqachon yetakchi o‘rinlarni egallab olgan, ayniqsa Qirg‘iziston va Tojikistonda xitoyliklar nodir yer elementlari qazib olishning deyarli barcha joylarini nazorat qilmoqda.

Avstraliyalik tahlilchilar ta’kidlashicha, hozirda mintaqada kamyob yer elementlarini qazib olish ko‘lami cheklangan bo‘lsa-da, AQSh va Yevropa Ittifoqi kelajakdagi loyihalarning sezilarli ulushini qo‘lga kiritish imkoniyatiga ega. Buning sababi, Markaziy Osiyo rahbarlari chet el sarmoyalari va texnologiyalarisiz o‘z tabiiy boyliklarini to‘liq o‘zlashtirishning iloji yo‘qligini anglab yetganlar.

"Ular [Qozog‘iston, O‘zbekiston va Tojikiston rahbarlari] hamkorlikdagi sa’y-harakatlar strategik ahamiyatga ega bo‘lgan minerallarni qazib olishda ko‘proq yutuqlarga erishish imkonini berishini tushunib yetdilar. Bu esa o‘z navbatida ularning mamlakatlariga global yetkazib berish zanjirida munosib o‘rin egallashini ta’minlaydi," - deya yozadi Lowy instituti.