Eng uzoq qamalgan inson (mutolaa uchun)

Ro‘yxatga olingan ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda eng uzoq qamoqda saqlangan inson — Fransis Klifford Smit. U 1950 yilda qamoqqa tashlangan va 2020 yilda ozod etilgan. U jami 70 yil qamoqda o‘tirgan va shunday qilib dunyodagi eng uzoq qamoq muddati bo‘yicha yangi rekord o‘rnatgan. Hatto bu holat Ginness rekordlar kitobiga ham kiritilgan.

Fransis Smitni AQSh Adliya vazirligi 94 yoshida qariyalar uyiga jo‘natgan. Bu rasman “qamoqdan chiqarish” sifatida baholangan bo‘lsa-da, aslida faqat devorlar o‘zgargan, xolos. U 22 yoshida bir posbonning o‘limiga sabab bo‘lgan qurolli o‘g‘irlik uchun o‘lim jazosiga hukm qilingan edi. Keyinchalik bu jazo umrbod qamoq bilan almashtirilgan.

So‘z 1950 yil haqida ketmoqda. Yoshligidanoq qochishga uringan va hatto bir marta muvaffaqiyatga erishgan, ammo bir necha kun ichida yana qo‘lga olingan. Keyin shartli ravishda ozod etilishni so‘ragan, ammo afsuski, uning shartli ozodlik huquqi butunlay bekor qilingan.

Shundan keyin u taqdiriga tan bergan holda qamoqda qolgan. Yillar o‘tdi. Yosh yigit bo‘lgan odam oq sochli, qariya insonga aylandi. Qamoq uning yoshligini, o‘rta yoshini va qariligini ko‘rdi. Ko‘pgina posbonlar almashdi, u esa vaqt o‘tishi bilan xotirasini yo‘qotdi.

2020 yilga kelib, Smit 94 yoshda edi. Uning harakatlanish qobiliyati cheklangan, kundalik hayotida esa boshqalarning yordamiga muhtoj edi. Uni qamoqda saqlashning hech qanday ma’nosi qolmagan edi. AQShning ba’zi shtatlarida qariya mahbuslarni erta ozod qilish imkoniyatlari ko‘rib chiqilayotgandi.

Sababi shundaki, qariya mahbuslarga qarash oddiy mahbuslarga nisbatan ancha qimmatga tushadi, shu bilan birga, bunday yoshdagi odamning yana jinoyat sodir etishi ehtimoli juda kam.

Shu sababli u ozod etildi, lekin buni “erkinlik” deb bo‘lmaydi. Chunki uni kutayotgan oilasi yo‘q edi, borishga joyi ham qolmagandi. Sud tizimi uni shunchaki qariyalar uyiga jo‘natdi.

U qamoqdan chiqqan paytda, Amerika oq-qora televideniyedan sun’iy intellekt keng tarqalgan davrga, pochta kartochkalari davridan smartfonlar zamonasiga o‘tib bo‘lgandi. U esa 70 yil davomida jamiyatdagi bu ulkan o‘zgarishlarning hech biriga guvoh bo‘lmagandi.

Siz nima deb o‘ylaysiz — u baxtli bo‘lganmi yoki baxtsizmi? Ayrimlar uni dunyodagi eng uzoq qamoqda o‘tirgan inson sifatida e’tirof etadi, boshqalar esa “u umuman yashamagan” deyishadi.

94 yoshda u umrining 70 yilini qamoqda o‘tkazgan. Buning qiymati bormi?

Mana shu odam haqida fikr bildirishdan oldin bir daqiqa o‘ylab ko‘ring: inson yoshligida qilgan xatosi uchun butun umri davomida jazo to‘lashi kerakmi?

Bu masala aslida har birimizga taalluqli. Ko‘pchilik qonun faqat qora va oq chiziqlar bilan ishlaydi, deb hisoblaydi, lekin haqiqat unday emas.

Smitning o‘lim jazosi keyingi qonun o‘zgarishlari tufayli ijro etilmagan. Keyin u umrbod qamoqqa hukm qilinganidan so‘ng, qochgan va yana jinoyat sodir etgani uchun shartli ozodlik huquqidan butunlay mahrum bo‘lgan.

Bu uning tanlovi edi. U qamoqda o‘lmadi, ammo haqiqiy erkin hayot ham yashamadi. Go‘yo ikki dunyo — erkinlik va qamoq — orasida “unutilgan” insonday bo‘lib qoldi. Hamma uni endi jamiyat uchun tahdid emasligini bilardi, ammo hech kim uning taqdiri uchun mas’uliyatni o‘z bo‘yniga olgisi kelmasdi.

Rostini aytganda, har bir jinoyatchi insonlik qadr-qimmatidan umrbod mahrum bo‘lishga loyiq emas, va har bir xato ham 70 yillik qamoq jazosini talab qilmaydi. Smit afv etilmadi; u shunchaki “zararsiz” deb baholanadigan yoshga yetib qolgani uchun chiqarildi.

Uning “ozodligi” islohot natijasi emas, balki jamiyatning — uzoq qamoq jazolari ayrim hollarda muammoni hal qilmasligini, faqat kechiktirishini anglab yeta boshlaganidan darak edi.

Kimdir 70 yil qamoqda o‘tirib, endi jinoyat qilmasligi aniq bo‘lsa, u hali ham “xavfli odam” hisoblanadimi?

Agar bir jamiyat faqat odamni o‘nlab yil qamoqda ushlab turib, o‘z tizimining “samaradorligini” isbotlamoqchi bo‘lsa, u tizim haqiqatan samarali deb bo‘ladimi?

Ehtimol, qarish beayblikni kafolatlamas, ammo agar qonun vaqt sinoviga dosh berolmasa — u amalda “o‘lgan” qonun demakdir.

Adolat faqat qoidalarga emas, balki o‘lchov va rahm-shafqatga ham tayanish kerak. Agar insonning hayoti noto‘g‘ri yo‘lga kirsa, tizim unga yechim taklif etishi lozim. Aks holda, eng odil qaror ham sovuq, his-tuyg‘usiz va befarq harakatga aylanib qolishi mumkin.