Юлий Юсупов: "2019 йил навбатдаги иқтисодий ҳалокат йили бўладими?"

Ўзбекистон иқтисодиёти 1996 ва 2008 йилларда икки фалокатни бошидан ўтказган. 2019 йил кейинги иқтисодий фалокат йили бўладими? Тўғри.уз нашрида иқтисодчи Юлий Юсупов аввалги иқтисодий фалокатларнинг сабаблари ҳақида гапирди ва навбатдагисининг олдини олиш чоралари ҳақида тўхталди.

Ўзининг қисқа тарихи давомида мустақил Ўзбекистон, менинг фикримча, икки иқтисодий ҳалокатни бошдан кечирди. Иккаласи ҳам кузда содир бўлган эди. Бири 1996 йилда, иккинчиси 2008 йилда. Айнан ўша пайтда мамлакат тақдирида туб бурилиш ясайдиган, иқтисодиётимизда рўй берган кейинги воқеаларга салбий таъсир кўрсатувчи қарорлар қабул қилинди ва амалга оширилди.

1996 йил кузига қадар мамлакатда ҳар доим ҳам изчил ва ҳал қилувчи бўлмаса-да, аммо тушунарли ислоҳотлар ўтказилаётган эди, бу ислоҳотлар режалаштирилган буйруқбозликдан бозор иқтисодиётига ўтиш даврида зарур эди: нархлар ва валюта бозорини эркинлаштириш, давлат мулкининг бир қисмини хусусийлаштириш ва хусусий тадбиркорликни босқичма-босқич ривожлантириш. Олдинга силжишимизда биз собиқ сотсиалистик лагердаги қўшниларимиздан жуда катта фарқ қилмадик.

Аммо айнан 1996 йилда дастлаб мамлакатимиз раҳбариятининг онгида, кейин эса иқтисодий сиёсатда кескин бурилиш юз берди. Буни импорт ўрнини босишдаги бурилиш деб аташ мумкин. Бизнинг раҳбарларимиз онгини эгаллаб олган мафкура негизида иккита жуда содда ва ғоятда адолатли бўлиб туюлган ғоялар ётарди.:

1. Иқтисодий ривожланиш учун инвестициялар, биринчи навбатда, саноат ишлаб чиқариш соҳаси учун инвестициялар муҳим. Агар хусусий инвестициялар "етарлича" бўлмаса (ва бу жуда кўп бўлиши мумкин ҳам эмас, чунки хусусий сектор ҳали ривожланмаган, инвестиция муҳити эса ҳали мукаммал ликдан анча йироқда - ахир биз ислоҳотларни эндигина бошладик), унда давлат инвестицияларни амалга оширишда "ёрдам бериши" керак. Биринчидан, давлатнинг ўзи инвесторга айланади. Иккинчидан, у хусусий инвесторларни ускуналар сотиб олиш ва ишлаб чиқаришни кенгайтиришга учун рағбатлантириш учун имтиёзлар бериши мумкин.
2. Биз, авваламбор, кўп импорт қилинадиган товарларни ишлаб чиқаришни ривожлантиришимиз керак. Агар биз янги иш ўринлари яратиб, аҳоли даромадларини кўпайтирсак ва худди ўша маҳсулотларни ўзимиз ишлаб чиқара олсак, нима учун хорижий ишлаб чиқарувчиларни боқишимиз керак? Ишлаб чиқарувчиларимиз "оёққа туришлари" учун эса уларни ташқи рақобатдан ҳимоя қилиш керак. Ахир, қандай қилиб глобал иқтисодиётнинг устаси фаранглари билан рақобатлашиш мумкин?

Мана шундай оддий "назария" раҳбарларимизнинг бошига "юкланган" бўлиб чиқди. Холбуки, ушбу "назария" нинг илдизларини узоқдан қидириш керак эмас: улар ўтмишдаги иттифоқ даврида бўлган. Айнан "Ҳамма нарсани ва қўпроқ миқдорда ишлаб чиқариш" норасмий шиори остида собиқ СССРда сталинча саноатлаштириш ва кейинчалик саноат ривожланиши юз берди. Бизнинг амалдорлар эса Совет номенклатурасининг "фарзандлари" дир.

Импортнинг ўрнини босиш сиёсатини амалга оширишдаги биринчи қадам конвертацияни ёпиш эди. Ва бу тасодиф эмас. Биринчидан, импортни ўрнини босиш тарафдорларининг фикрига кўра чет эл валютаси сақич ва бошқа сафсаталар каби бемаъни нарсаларни сотиб олишдан кўра янада фойдалироқ нарсалар учун керак. Иккинчидан, конвертацияни чеклаш "маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни" импорт билан рақобатдан ҳимоя қилиш учун кучли воситадир.

Сўнгра рақобатни чеклашга ва жадал саноатлаштиришга қаратилган иқтисодий сиёсатнинг бошқа чоралари киритилди:

- Совет тизимининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига (дон маҳсулотлари ва пахта) мажбурий давлат буюртмаларининг қайта тикланиши, бу Сталиннинг саноатлаштириш даврида қишлоқ хўжалигидаги ресурслар ва даромадларни ишлаб чиқаришга ўтказишда асосий восита эди. Бир неча йил олдин буғдой ва пахтани мажбурий экиш учун ҳайдаладиган ерларнинг қарийб 80 фоизи ажратилган эди..

- Давлат инвестициялари ва субсидиялар. Давлатнинг ўзи бюджетдан "иқтисодиётнинг стратегик тармоқларини" ривожлантиришга катта миқдордаги маблаг киритди, шунингдек баъзи манбалар учун паст нархларни субсидиялаштирди.

- Солиқ имтиёзларини чиқариш. "Стратегик тармоқлар" корхоналари солиқлардан тўлиқ озод қилинар эди.

- Имтиёзли кредит бериш. Марказий банк асосан саноатлаштириш мақсадида, шунингдек заифлашган қишлоқ хўжалигигадавлат буюртмаларини субсидиялаш учун ажратилган кредитлар бўйича фоиз ставкаларини мажбурий равишда чеклаб қўйди.

- Божхона тўловларининг ўсиши ва импорт учун тарифсиз тўсиқлардан фаол фойдаланиш.

Натижада, биз баъзан "ўзбек иқтисодий модели" деб атайдиган иқтисодий тизим пайдо бўлди.

Ушбу моделни амалга ошириш натижалари жуда ачинарли:

- Биз бозор ислоҳотларини тугатмадик, лекин кўп жиҳатдан режалаштирилган буйруқбозлик иқтисодиётига қайтдик. Импорт ўрнини босиш усуллари бозор рақобати ва бошқа бозор механизмларининг ишларига номувофиқ бўлиб чиқди. Натижада, бизда ҳали ҳам бозор иқтисодиёти шакллана олмади. Собиқ социалистик лагердаги қўшниларимизнинг кўпчилиги олдинга силжишни давом этган пайтда, биз 90-йилларнинг ўрталарида қотиб қолдик

- “Иқтисодиётнинг стратегик тармоқларига” мажбурий киритилган улкан сармоялар қумга ботди. Тезлаштирилган саноатлаштириш йиллари давомида яратилган кўпгина саноат тармоқлари ёпилди ва сақланиб қолганларнинг кўпчилиги истеъмолчилар ва бюджетга (автосаноат) зарар етказишда давом этмоқда. Ва бу тасодифан юз бермади, балки анчагина табиий равишда содир бўлди. Бозор механизмларининг фаолиятисиз, биринчи навбатда соғлом рақобатсиз, ишлаб чиқарувчиларда рақобатбардош маҳсулотлар яратиш ва замонавий технологияларни жорий этишга истак бўлмайди. Ажабланарли даражада катта бўлган ва олдиндан ўйланмаган имтиёзлар (айниқса имтиёзли конвертация) ижарадан тезкор фойда олишни (ускуналар ўрнига металлоломни олиб кириш ҳисобига) ва пул маблағлари экспортини рағбатлантирди.

- Коррупция гуллаб-яшнади. Бу нарса бюрократиянинг бундай қудратли кучи остида муқаррар эди. Ахир ушбу тизимда амалдорлар ресурслар ва имтиёзларни кимга беришни ва кимга бермасликни ҳал қилишарди.

- Мустақил хусусий тадбиркорлик учун бизнес муҳити шунчаки чидаб бўлмас ҳолатга етган эди. Оддий хусусий корхоналар бундай шароитда ривожлана олмас эди: улар маъмуриятчиликдаги юқори ва мураккаб солиқлар билан, кредитлашдаги, моддий манбалардаги, валютадаги чекловлар билан буғиб қўйилган эди. Пахта ва буғдой етказувчиларни арзон нархларни белгилаш орқали шилиб чиқишарди. Экспортчилар ишлаб топган валютасини ноқулай курсда алмаштиришга мажбур бўлишарди, бу экспортни рағбатсизлантиришга олиб келарди. Қандайдир мўъжиза ёрдамида ривожланишга муваффақ бўлганлар, ҳокимият тепасида турганлар томонидан босқинчилар каби босиб олинган. Ушбу тизимда соғлом ҳамма нарса қириб ташланар эди. Фақат таниш-билишчилик ва порахўрликка асосланган нарсаларгина омон қоларди ва гуллаб-яшнар эди.

- Тижорат банклари фақат номи билан "тижорат" эди. Аслида, улар имтиёзли фоиз ставкалари бўйича дефицитли кредитларни тақсимлашнинг асосий функциясига эга бўлган йирик «давлат банкининг» филиалларига айланган эди. Банклар учун асосий даромад манбаи, ҳатто, оддий операциялар учун энг юқори комиссиялар , ходимлар учун эса - "шапкалар" ва "алдовлар" бўлди.

Натижада: иқтисодий ривожланишнинг жуда паст суръатлари (расмий статистикамиз айтгандан фарқли ўлароқ), аҳоли қашшоқлигининг юқори даражаси, ишсизлик даражаси ва миллионлаб кишиларнинг меҳнат миграцияси.

2017 йилга келиб, аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот ҳажми бўйича, биз дунёнинг энг қашшоқ 30 давлати қаторига қўшилдик (агар сиз 2017 йил учун ўртача ҳисобланган ставкаси билан эмас, балки янада реал ставка бўйича - 1 долларга 8000 сўм билан ҳисобласангиз), Африка, Непал, Тожикистон ва 25 та мамлакат билан бир қаторда. Афғонистон ва Гаитида. 1995-2017 йилларда аҳоли жон бошига ЯИМ ўсиши бўйича биз "ишонч билан" собиқ СССР давлатлари орасида охирги ўринни эгалладик (жадвалга қаранг).

Аҳоли жон бошига ЯИМ, 1995–2017 йилларда, АҚШ долларида, ўсиш бир неча баравар *

* Ўзбекистон ва Туркманистон учун 2017 йилги маълумотлар, шу жумладан мувозанат алмашинув курслари тўғрисида маълумотлар келтирилган.

Буларнинг барчаси импорт ўрнини босиш сиёсатининг табиий натижасидир. Биздан анча олдин бу тажрибани ўтказган бошқа кўплаб давлатлар ҳам шунга ўхшаш натижаларни олишган. Яъни, биз бу масалада биринчи эмасмиз.

Аммо биз тарихий дарсликларга нафақат бошқаларнинг хатоларидан сабоқ олмайдиган мамлакат сифатида, (гарчи импорт ўрнини босиш сиёсати оқибатлари бўйича тажриба жуда катта бўлса ҳам), аммо, афтидан, патологик нуқтаи назардан, ўз хатоларимиздан ўрганишга қодир бўлмаган мамлакат сифатида кирсак керак.

Мен нима ҳақида гапиряпман?

1999 йилдаёқ (балки ундан ҳам олдинроқ), мамлакат раҳбарияти ҳозирги сиёсатда бирон бир нарса нотўғри эканлиги ҳақида шубҳа пайдо бўлган эди. Ва 2002-2003 йилларда. сўмнинг расмий курсининг кескин девалвацияси амалга оширилди ва сўмнинг чекланган конвертацияси жорий этилди. Натижада қора бозордаги ва расмий бозорларнинг валюта курслари деярли тенглашди.

Бундан ташқари, ҳукумат:

- марказлаштирилган инвестициялар ҳажмини қисқартирди;

- бизнесни очиш ва лицензия олиш механизмларини соддалаштирди;

- тадбиркорлик субъектлари фаолиятини текширишлар шаффофлиги соддалаштирди ва оширди;

- иқтисодиётга солиқ юкини камайтирди,

- корхоналар ва аҳолига банк хизматларини кўрсатишнинг баъзи механизмларини такомиллаштирди.

Натижада 2004-2008 йилларда экспортнинг кенгайиши ва хусусий тадбиркорликнинг ривожланиши ҳисобига юқори иқтисодий ўсиш суръатлари кузатилди. Экспорт 2002 йилдаги 3 миллиард доллардан 2008 йилдаги 12 миллиард долларгача ўсди. Аҳоли жон бошига ЯИМ 2002 йилдаги 383 доллардан 2008 йилда 1023 гача ўсди. Молиявий бозорлар ва банк тизимига бўлган ишонч ўсди.

Бироқ, "музларнинг эриши" 2008 йилнинг кузида якунланди. Экспорт ва меҳнат муҳожирларининг даромадлари қисқаришига олиб келган глобал иқтисодий инқироз бошланди. Ва шундай шароитда амалга оширилиши керак бўлган миллий валюта курсини пасайтириш (девальвация) ўрнига, раҳбарият конвертация чекловига қайтишга қарор қилди. Иккинчи иқтисодий ҳалокат юз берди.

2009-2016 йиллардаги иқтисодий сиёсат асосан 1996-2002 йиллардаги сиёсатни такрорлади: конвертацииядаги чекловлар, "иқтисодиётнинг стратегик тармоқлари" (ва кўпинча "ўзлариникилар учун") корхоналари учун катта миқдордаги имтиёзли кредитлар ва солиқ ва божхона тўловларидан озод қилиш, юқори божхона тўловлари ва импорт учун тарифдан ташқари тўсиқлар. Асосий фарқ иккита эди

- экспорт қилувчиларга валюта тушумининг барча (кичик корхоналар) ёки бир қисмини (бошқа корхоналарни) ўзларида ушлаб қолишга рухсат берилган эди. Шунинг учун, экспорт 1996 йилдаги конвертация чекловидан кейин бўлганидек, кескин камаймади;

- бу сафар, негадир, раҳбариятга қора бозорнинг валюта курсини тартибга солиш керак бўлиб қолди. Ва буни нақд пул айланишини чеклаш орқали амалга оширишдан кўра яхшироқ нарса ўйлаб тополмадилар (агар нақд пул бўлмаса, қора бозорга боришнинг ҳеч ҳожати йўқ). Натижада: реал пулларни ечиб олиб бўлмайдиган пластик карталарни мажбурий равишда киритиш, бўм-бўш банкоматлар, нақд ва нақд бўлмаган пуллар қийматидаги катта тафовут ("нақд пул" қилиш қиймати), банкларнинг пул муомаласи қийинчиликлари ва кредит тақчиллиги шароитида паразитлик қилувчи махлуққа айланиши. Буларнинг барчаси, президентнинг қора бозорда долларнинг ҳаддан ташқари кўпайиши натижасида кайфияти тушмаслиги учун.

Ва 2017 йилга келиб, Ўзбекистон дунёнинг энг қашшоқ давлатлари 30талигига кирди (юқорида ёзганим каби).

2017 йилда ислоҳотлар бошланди. Улар валюта бозорини эркинлаштириш билан бошланганлиги тасодиф эмас. Конвертцияни чеклаш - "ўзбек модели" нинг асосий элементи бўлиб, унинг бошқа элементлари унга боғланган. Валюта эркинлаштирилмаса, тизимли ислоҳотларни амалга ошириш мумкин эмас эди.

2017 йилдан кейинги бошқа асосий ютуқлар:

- бизнесни юритишдаги кўплаб маъмурий тўсиқларни бартараф этиш ёки камайтириш, шу жумладан экспорт ва импорт борасида;

- божхона тўловларини камайтириш;

- нақд пул бериш ва пул муомаласини нормаллаштириш бўйича чекловларни олиб ташлаш;

- банк тизимини либераллаштириш;

- солиқ ислоҳоти бошланди;

- Ўзбекистон дунёнинг қолган қисмлари учун очилмоқда: қўшни давлатлар билан чегаралар очилди,“ визасиз давлатлар ”рўйхати кенгайтирилди, визаларни олиш тартиблари соддалаштирилди.

Кўринишидан цивилизациялашган бозор иқтисодиётини барпо этиш сари қадам босганга ўхшаган эдик.

Бироқ, ўтган олти ой ёки бир йил ичида қарама-қарши тенденциялар тобора аниқроқ кузатилмоқда ва бу бизни 1996 йилда қурол қилиб олинган импорт ўрнини босиш мафкурасини қай даражада енгиб ўта олганлигимиз ҳақида ўйлаб кўришга мажбур қилади. Эскирган бу модел ўзини қайта ишга туширишга уринаётгани тўғрисидаги белгилар тобора кўпайиб бормоқда ва амалдорларимизнинг дунёқарашида эса, умуман олганда, ҳеч нарса ўзгармади:

- 2018 йил декабр ойида бир қатор товарлар учун 2019 йил 1 январ ҳолатига кўра, белгиланган божхона тўловларини камайтириш бекор қилинганлиги маълум бўлди. Ҳукумат импорт ўрнини босувчи "локомотивлар" деб ҳисоблаган тармоқларда, биринчи навбатда электротехника саноатида божхона тўловлари камайтирилмади , ҳатто баъзиларининг оширилди ҳам.

- Яна ўша-ўша "маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни" рақобатдан ҳимоя қилиш мақсадида божхона тўловларини оширишнинг янги тўлқини ҳақидаги яна бир янги қарор тайёрланди (эҳтимол яқин келажакда у қабул қилинади) (олдинги 20 йиллик ҳимоя кам туюлган, шекилли).

- Импорт учун янги тарифсиз тўсиқларни жорий қилиш бўйича бир дунё меъёрий ҳужжатлар қабул қилинди ёки қабул қилинишга тайёрланмоқда (озиқ-овқат маҳсулотларини олиб киришнинг янги қоидаларидан тортиб, мажбурий сертификатлаштириш талабларини қатъийлаштиришгача).

- Ва мана "валюта фонди" дан янгиликлар: "фаолияти учун хос бўлмаган импорт" ни таъқиқлаш (шунчаки ажойиб сўзлар), импорт операцияларига рақобат рўйхатини талаб қилиш, алоҳида товарлар (масалан, қишлоқ хўжалиги техникаси, минерал ўғитлар) импортига тегишли давлат монополистларининг рухсатисиз конвертациянинг таъқиқланиши, улар эса айнан импорт билан рақобатдан манфаатдор эмаслар, банкоматларда чет эл валютасини олиш имкониятининг бекор қилиниши.

Буларнинг барчаси қайғули фикрларга олиб келади ва бизни бозор ислоҳотларига ва очиқ цивилизациялашган иқтисодиётни яратишга қанчалик тайёр эканлигимиз, амалдорлар онгида ҳукмрон бўлган дунёқарашлар, асосан, рақобатбардош бозор иқтисодиётига қанчалик мос келиши тўғрисида ўйлашга мажбур қилади.

Бизнинг амалдорларимизга иккита муҳим савол тинчлик бермаётган кўринади:

- Импорт ўрнини босишни қандай ташкил қилиш мумкин?

- Импортни қандай чекласа бўлади?

Биринчи муаммо негизида, мен юқорида ёзган ва совет давридан амалдорларимиз мерос қилиб олган импорт ўрнини босиш фалсафаси ётади. Барча маҳаллий инвестиция дастурлари ушбу ёндашувга мувофиқ ёзилган: ҳамма нарсани ва иложи борича кўпроқ миқдорда ишлаб чиқариш; айниқса, валютани тежайдиган маҳсулотларни кўпроқ ишлаб чиқариш.

Ушбу ёндашув экспортга йўналтирилган фалсафанинг мутлақо аксидир, бу кўплаб мамлакатларга иқтисодий ривожланишнинг юқори суръатларини таъминлашга ва қашшоқликдан қутулишга имкон берган фалсафадир. Экспортга йўналтирилган сиёсатнинг мазмуни: ҳамма нарсани кетма-кет ишлаб чиқаришга уринмаслик, импорт ўрнини босишга ҳаракат қилмаслик; балки хусусий ишлаб чиқарувчиларга халқаро меҳнат тақсимотида ўзларининг ўринларини топишлари, нисбатан афзалликларга эга бўлган соҳаларида товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришга ихтисослашишлари керак.

Тадбиркорлар иқтисодиётга фаол равишда сармоя киритишлари, самарали инвестиция қарорларини қабул қилишлари ва халқаро меҳнат тақсимотида ўзларининг ўринларини топишлари учун эса иккита шарт бажарилиши керак:

1. Қулай инвестиция муҳитини яратиш, бу, биринчи навбатда, қуидагилар демакдир:

- мулк ҳуқуқларини ва битимларни ҳимоя қилиш (бу масалада бизда шароит ниҳоятдда ёмон)

- бизнес учун солиқ харажатларининг камлиги (солиқ ислоҳоти бошланди, лекин кўп ҳали ишларни амалга ошириш керак);

- бизнес юритишда солиққа тортилмайдиган харажатларнинг пастлиги (моддий ва молиявий ресурслар ва хизматлардан фойдаланиш, рухсатномалар, лицензиялар олишда, сертификатлаш ва стандартлаштириш, давлат назоратининг қулайлиги ва бошқалар учун жиддий тўсиқларнинг йўқлиги).

Бунда, бизнесни юритиш ҳаражатлари барча корхоналар учун паст бўлиши керак, фақатгина имтиёзлар ва манбаларга бемалол йўли очиқ бўлган, маъмурий жараёнлар пайтида раҳнамоларга эга бўлган танланган компаниялар ва соҳалар учун эмас. Акс ҳолда, бу ноқулай инвестиция муҳити бўлибгина қолмай, балки монополиялар ва ўзининг одамларини "боқувчи" тармоқ бўлиб қолади. "Худонинг туҳфасини қовурилган тухум билан" чалкаштирмаслик жуда муҳимдир.

2. Рақобатбардош, очиқ ва ошкора бозорлар. Фақатгина бозорларнинг халқаро рақобатга очиқлиги, эркин бозор нархлари ва қаттиқ ички рақобат муҳити инвестицияларнинг самарадорлигини ва ички ва жаҳон бозорларидаги маҳсулотларимиз ва хизматларимизнинг муносиб ўрнини таъминлайди.

Ва ушбу муҳим нарсанинг аҳамиятини нотўғри тушуниш, менинг кузатишларим бўйича, кўпгина амалдорларнинг импорт ўрнини босиш фалсафасига содиқлигининг калитидир. Шунинг учун биз бу масалага батафсил тўхталамиз.

Биринчидан, биз: инвестицион қарорлар қандай қабул қилинади? деган саволга жавоб берамиз

Инвестиция киритувчи/сармоядор:

- у ўзи ишлаб чиқармоқчи бўлган товарлар ва хизматларнинг нархларига қарайди

- у ишлаб чиқаришда ишлатиши керак бўлган ресурсларнинг нархига қарайди,

- бошқа сарфлаши керак бўлган харажатларни ҳисоблаб чиқади (солиқ, маъмурий),

- мамлакатда ва муайян бозорларда бизнеснинг бошқа шароитларини баҳолайди (масалан, ресурсларнинг мавжудлиги, импортга тўсиқлар ва бошқалар).

Ушбу маълумотларга асосланиб, у ўз капиталини айнан қайси маҳсулотни ишлаб чиқаришга инвестиция қилиши кераклиги тўғрисида қарор қабул қилади. Масалан, музлатгич ёки чангютгич, колбаса ёки пишлоқ, ширинликлар ёки лимонад ишлаб чиқаришга. Бунда, у ўз ҳисоб-китобларида товарлар, хизматлар ва ресурсларнинг жорий нархларига, мавжуд тадбиркорлик шароитларига эътибор қаратади. Аммо агар бу шароитлар вақтинча бўлса, яъни бир мунча вақт ўтгач, давлат баъзи манбалар нархларини тартибга солишни тўхтатса, божхона тўловларини камайтирса, бозорларга янги рақобатчиларни жалб қилса, солиқ имтиёзларини бекор қилса, демак барча ҳисоб-китоблар нотўғри бўлганлиги ва инвестициялар бекорга сарфланганлиги аён бўлиши мумкин. Масалан, дастлабки ҳисоб-китоблар чангютгичларни эмас, балки музлатгичларни ишлаб чиқариш кераклигини кўрсатди. Аммо беш йил ўтгач, давлатнинг иқтисодий сиёсати ўзгарганда, маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга даромад келтириши мумкин бўлган соҳа чангютгич ишлаб чиқариш эканлиги аён бўлади. Ёки умуман электр маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг ҳожати йўқлиги аниқланиши мумкин. Аммо биз заводни қуриб ишга туширдик, одамларни ёлладик, кўп пул сарфладик ...

Бошқача қилиб айтганда, давлат ресурсларни тақсимлаш, нархларни белгилаш жараёнига аралашиши билан, импортни чеклаш, рақобатга тўсиқларни ўрнатиш, солиқ ва кредит имтиёзларини бериш орқали, ишлаб чиқарувчилар учун бозор сигналлари ва қизиқишларини бузмоқда. Ва улар стратегик нотўғри сармоявий қарорлар қабул қиладилар, қиёсий афзалликларга эга бўлмаган бизнес соҳаларига сармоя киритадилар ёки (бу жуда тез-тез содир бўлади) имтиёз ва монопол мавқега эга бўладилар.

Шу сабабли, эркин рақобат, бизнес юритишда тенг шароитлар, эркин нарх белгилаш - самарали инвестициялар ва экспортга йўналтирилган сиёсатни амалга оширишнинг энг муҳим шартларидир. Шунинг учун имтиёзлар, импортга тўсиқлар, ресурсларни тақсимлаш ва нархларни белгилашда маъмурий аралашув жуда зарарли.

Рақобат бўлмаган бозорларга қилинган инвестицияларнинг кўп қисми муваффақиятсизликка ҳукм этилган. Биз эса самарасиз лойиҳаларга миллиардлаб доллар миллий пул маблағларини сарфлашда давом этмоқдамиз. Йигирма йилдан ошиқроқ вақт давомида кузатиб келган импорт ўрнини босиш сиёсати муваффақиятсиз якунлари бизга сабоқ бермаган кўринади.

Кўпгина мансабдор шахсларнинг иккинчи ташвишининг негизида (ортиқча импортни қандай чеклаш керак) бозор иқтисодиёти фаолияти тамойилларини тушунмасликдир. Баъзи сабабларга кўра, улар импортнинг экспортдан кам бўлиши ва импортнинг ўсиши ёмон эканлигига ишончлари комил.

Биринчидан, бизнинг расмий статистикамиз кўп йиллар давомида экспортнинг импортдан ошиб кетишини кўрсатганлиги шундан далолат беради: а) ушбу статистиканинг сифати, б) контрабанданинг жуда катта ҳажми. Токи бизда кенг кўламли меҳнат миграцияси мавжуд экан ва муҳожирларнинг даромади мамлакатга кириб тураркан, импорт ҳар доим экспортдан ошиб кетади.

Бу ҳатто иқтисодиёт эмас, балки арифметика. Мамлакатга кирадиган пул сарфланиши ёки тўпланиши керак. Валютани кўп миқдорда йиғадиган одамлар йўқ ва бунга ҳожат ҳам йук, у эса асосан импортга сарфланади. Шундай қилиб, валюта асосан импорт товарларни сотиб олишга сарфланади, ва уни асосий манбаларига: экспорт, меҳнат муҳожирлари даромадлари, кредитлар ва тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларга киради. Агарда меҳнат муҳожирларининг даромади катта миқдорни ташкил этишини инобатга олсак, қандай қилиб, импорт экспортдан кам бўлиши мумкин? Фақатгина, агар унинг муҳим қисми контрабанда бўлса. Шу сабабли, сўнгги йиллардаги импортнинг ўсиши биринчи навбатда легаллаштиришдир. Биз хурсанд бўлишимиз керак.

Шу сабабли, экспорт импортдан ошиб кетиши ҳақида бу қадар ташвишланиш керак эмас. Бу бизнинг мамлакатимиз учун нормал ҳолат.

Иккинчидан, валюта бозорида номутаносибликлар ҳақиқатан ҳам бўлиши мумкин: валюта харажатлари валюта тушумидан ошиб кетганда, масалан. Бу тўлов балансининг салбий сальдоси деб аталади. Бу ҳолатда ташвишланишга арзийдими? Бунга арзийди. Аммо аввал ушбу мувозанатсизликнинг нима учун пайдо бўлганлигини тушуниш керак.

Бунинг учун эса валюта бозорида мувозанат, умуман олганда, қандай ўрнатилишини тушуниш керак. Ҳар қандай бошқа бозордаги каби. Ушбу бозорда валютага талаб мавжуд (уни импорт қилувчилар, чет эл валютасидаги кредитларни қайтариб берувчилар ва хизмат кўрсатувчилар ёки жисмоний шахслар ва юридик шахсларнинг бошқа тоифалари талаб қилишади) ва валюта таклифи мавжуд (уни экспорт қилувчилар, меҳнат муҳожирлари оилалари, инвесторлар, чет эллик сайёҳлар ва бошқалар сотади). Талаб ҳам, таклиф ҳам валюта биржасининг нархига бевосита боғлиқдир. Валюта қанчалик қиммат бўлса, талаб ва таклиф кўпроқ камаяди. Ва тескариси.

Шунга кўра, ҳар қандай бошқа бозорда бўлгани каби, мувозанат нарх - айирбошлаш курсининг ўзгариши орқали ўрнатилади. Агар талаб таклифдан юқори бўлса, унда нарх кўтарилади. Натижада талаб камаяди ва таклиф ўсади. Баланс тикланади. Таклиф талабдан ошганда нарх пасаяди, таклиф камаяди, талаб ўсади. Ва яна биз ўзимизни мувозанат нуқтасида топамиз.

Бошқача қилиб айтганда, агар бизда тўлов балансининг салбий сальдоси бўлса, бу фақат битта нарсани англатади - валюта курси мувозанат нуқтасида эмас. Бундай ҳолда, долларнинг қиймати пасайтирилган бўлади, сумманинг қиймати эса ошириб юборилган саналади. Мувозанатсизлик сўмнинг девальвацияси билан бартараф этилади. Девальвация экспортнинг ўсишига олиб келади (бизнинг маҳсулотларимиз ташқи бозорларда арзонлашади) ва импортнинг қисқаришига олиб келади (импорт бозорларимизда нархларнинг ошиши натижасида).

Божхона тўловларини ошириш ва тарифсиз тўсиқларни жорий этиш орқали импортни чеклашга уринишлар хорижий валютага талабнинг пасайишига, сўмнинг алмашув курсининг ошишига ва экспортнинг пасайишига олиб келади. Иқтисодчиларга яхши таниш эффект. Ҳа, биз мувозанатга эришамиз, аммо ўз экспортимизни йўқ қилиш ва иқтисодий ўсишни секинлаштириш орқали. Биз буни ҳақиқатан ҳам хоҳлаймизми?

Ушбу кейс, импорт ўрнини босиш ва экспортга йўналтирилган сиёсат нима учун бир-бирига мос келмаслигини кўрсатади. Импортни сунъий равишда чеклаб қўйиш билан биз экспортни йўқ қиламиз ва ишлаб чиқарувчиларимизга халқаро меҳнат тақсимотида қатнашишга имкон бермаймиз.

Юқорида айтиб ўтилганлар, сўмнинг девалвацияси бизнинг барча муаммоларимизни ҳал қилишини англатмайди. Йўқ, бу фақатгина тўловлардаги номутаносибликни бартараф этишнинг табиий усулидир. Сўнгги ойлардаги сўмнинг девалвациясига келсак, унинг ортида нафақат тўловлардаги номутаносибликни бартараф этиш зарурияти, балки бошқа ҳал қилинмаган муаммолар ҳам борлигини тушунишимиз керак. Давлатнинг ниҳоятда ортиқча харажатлари ва кенг кўламли имтиёзли кредитлар - мамлакатимиздаги инфляция ва девальвациянинг асосий манбалари ҳисобланади. Ушбу муаммо устида ҳам ишлаш керак.

Нималар қилиш керак?

1. Импорт ўрнини босишга ҳаракат қилмоқ – бу охири берк кўчага олиб борувчи йўл, аниқроғи, ўзини ўзи изоляция қилиш, рақобатбардошликни йўқотиш ва қашшоқлик сари қўйилган қадам, эканлигини англаш.
2. Халқаро тажрибани яхшилаб ўрганиш, ўзимизнинг кўп сонли хатоларимиз ва муваффақиятсизлигимиздан сабоқ олиш ва иқтисодий сиёсатимизни импорт ўрнини босишдан экспортга мўлжални йўналтириш орқали иқтисодий ривожланиш стратегиямизни тубдан ўзгартириш.
3. Асосий саъйи-ҳаракатларни соғлом рақобат муҳити ва қулай инвестиция шароити яратишга йўналтирилиши керак.

Бу тафсилотларсиз. Тафсилотлар жуда кўп. Шусиз ҳам катта нашр бўлган ушбу нашрга улар сиғмайди.

Юлий Юсупов