Ғарбий Африкада нима учун бунчалик кўп олтин бор?

Африканинг Сахел минтақасида ҳокимиятни қўлга киритган ҳарбийлар, хусусан Мали, Буркина-Фасо ва Нигердагилар, ғарбий кон қазиш компанияларига даромадли кон саноатидан келадиган тушумларни адолатлироқ тақсимлаш учун босим ўтказмоқда.

Олтин ушбу зиддиятлар марказида турган ресурслардан биридир. Ғарбий Африка асрлар давомида машҳур олтин қазиб олиш маркази бўлиб келган. Бу ҳол қадимги Гана империясига бориб тақалади. Мазкур империя ўзининг бой захиралари ва ривожланган савдо тармоқлари туфайли "Олтин мамлакати" номини олган. Минтақа ҳозир ҳам олтин қазиб олишда жаҳонда етакчи ўринни эгаллайди. 2024 йилга келиб, Ғарбий Африка дунё бўйича жами олтин ишлаб чиқаришнинг тахминан 10,8 фоизини таъминлайди.

Аммо нима сабабдан бу ҳудудда олтин шунчалик кўп?

The Conversation Africa бу саволга жавоб топиш учун геолог Раймонд КазапоЭга мурожаат қилди.

Олтин қандай ҳосил бўлади?

Бу саволга оддий жавоб шуки, биз буни аниқ билмаймиз. Бироқ олимлар баъзи тахминларга эга.

Олтин, бошқа барча элементлар каби, тахминан 13 миллиард йил олдин, Коинот шаклланиши бошланганида, турли космик ва фазовий муҳитларда юз берган юқори энергияли реакциялар натижасида пайдо бўлган.

Бироқ, олтин конлари - яъни тоғ жинсларида катта миқдордаги олтиннинг тўпланиши - икки хил назария билан тушунтириладиган турли жараёнлар орқали вужудга келган деб ҳисобланади.

Биринчи назарияни геолог Ричард Ж. Голдфарб илгари сурган бўлиб, унга кўра, тахминан 3 миллиард йил олдин, қитъалар кенгайиб ва шакли ўзгараётган даврда, маълум ҳудудларда катта миқдорда олтин тўпланган. Бу жараён кичикроқ қуруқликлар ёки ороллар тўқнашиб, йирикроқ қитъаларга бирикиб қолиши натижасида содир бўлган ва аккрецион тектоника деб аталади. Бундай тўқнашувлар пайтида минераллар билан бой суюқликлар ер пўстлоғи бўйлаб ҳаракатланиб, айрим жойларда олтинни тўплаган.

Сайёрашунос олим Эндрю Томкинс таклиф қилган янги, тўлдирувчи назария эса фанерозой даврида (тахминан 650 миллион йил олдин) пайдо бўлган баъзи анча ёш олтин конларининг шаклланишини тушунтиради.

Бу назарияга кўра, Фанерозой даврида Ер океанларида кислород миқдори ортиши билан, олтин пирит (кўпинча "аҳмоқлар олтини" деб аталувчи) минерали таркибида микроскопик заррачалар кўринишида қолиб кетган. Кейинчалик, континентал ўсиш (аккреция) ва ҳарорат ёки босимнинг ўзгариши (метаморфизм) каби геологик жараёнлар натижасида бу олтин ажралиб чиқиб, қазиб олиш мумкин бўлган конларни ҳосил қилган.

Ғарбий Африкада олтин қаерларда учрайди ва унинг манбалари қандай?

Ғарбий Африкадаги олтин қазиб олиш ва захираларининг аксарияти ғарбий Африка кратонида жойлашган. Бу дунёдаги энг қадимги геологик формациялардан бири бўлиб, миллиардлаб йиллар давомида деярли ўзгармаган қадимги континентал ер қобиғидан иборат.

Кратон Ғарбий Африканинг катта қисмини, жумладан Мали, Гана, Буркина-Фасо, Кот-дъИвуар, Гвинея, Сенегал ва Мавританиянинг айрим ҳудудларини ўз ичига олади. Аслида, сезиларли олтин захираларига эга бўлган Ғарбий Африка мамлакатларининг аксариятида қуруқлик майдонининг 50% га яқини кратонда жойлашган. Айниқса, Гана, Мали ва Кот-дъИвуар ҳудудининг 35 фоиздан 45 фоизигача бўлган қисми айнан шу кратонда жойлашгани сабабли, бу ҳудудлар олтин қидирувчиларнинг эътиборини кўп жалб этади.

Ғарбий Африка кратонидаги олтин конлари 2,2 миллиарддан 2,08 миллиард йил олдин содир бўлган Эбурнеан орогени деб номланувчи йирик тектоник жараён давомида шаклланган. Бу ҳодиса олтин минераллашувига имкон берувчи ҳарорат, босим ва тектоник шароитлар билан бирга кечган. Ғарбий Африка кратонидаги олтин захираларининг аксарияти тахминан 2,3 миллиарддан 2,05 миллиард йил олдин вулқон ва тектоник жараёнлар натижасида ҳосил бўлган қадимий геологик формацияларда жойлашган. Бу формациялар Риякий Биримиан гранитоид-яшилтош минтақалари деб номланади.