Konstitusiya va suverenitet yili Ozarbayjonda keng ko‘lamli yutuqlarni rivojlantirish yili bo‘lishi ko‘zda tutilgan

O‘tgan yilning oxirida Ozarbayjon Prezidenti Ilhom Aliyev 2025 yilni Ozarbayjonda “Konstitusiya va suverenitet yili” deb e’lon qildi. Buning ramziy jihati shundaki, 2025 yilda Konstitusiya qabul qilinganining 30 yilligi va Ozarbayjon hududiy yaxlitligi tiklanganining 5 yilligi nishonlanadi.

Old shartlar haqida biroz

Ozarbayjon yerlarini arman istilosidan ozod qilish va Ozarbayjon Respublikasining hududiy yaxlitligini tiklash zarurati bilan shartlangan 44 kunlik Vatan urushi BMT Xavfsizlik Kengashining to‘rtta rezolyusiyasi talablarini amalda bajardi.

Shundan so‘ng Ozarbayjon-Armaniston davlat chegarasini delimitatsiya va demarkatsiya qilish bo‘yicha dastlabki qadamlar boshlandi. Janubiy Kavkaz mintaqasida tinchlik va barqarorlik manfaatlarini ko‘zlab, davlat chegaralarini o‘zaro tan olish to‘g‘risidagi tegishli tinchlik bitimi imzolanishi bilan bu jarayon yakunlanishi kerak edi.

2023 yil sentyabr oyida Ozarbayjon o‘z suvereniteti va hududiy yaxlitligini to‘liq tikladi. 19 sentyabr kuni Ozarbayjonning Qorabog‘ mintaqasida keng ko‘lamli provokatsiyalarning oldini olish, Armaniston Qurolli Kuchlari qoldiqlarini qurolsizlantirish va Ozarbayjonda konstitusiyaviy tuzumni tiklash maqsadida ushbu hududlarda 24 soatdan kam davom etgan aksilterror operasiyasi boshlandi. Amaliyot natijasida Ozarbayjon Qurolli Kuchlari Ozarbayjon Respublikasining suverenitetini to‘liq tikladi, arman qurolli bo‘linmalari va noqonuniy qurolli guruhlari qurollarini tashlab, Qorabog‘ hududidagi jangovar pozisiyalari va harbiy postlarini tark etdi. Bu nafaqat Janubiy Kavkaz va milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan, balki Ozarbayjon iqtisodiyotining kelajagini va uning xalqi farovonligini belgilovchi infratuzilma, energetika, transport kommunikasiyalari, savdo-sotiqni yanada rivojlantirish uchun ham hayotiy muhim masala edi. Ozarbayjon suverenitet va hududiy yaxlitlikni tiklash borasidagi muhim yutuqlardan yirik infratuzilma loyihalarini amalga oshirish, xalqaro forumlarda nufuzli ishtirok etish va ularning ishiga hissa qo‘shishgacha bo‘lgan uzoq yo‘lni bosib o‘tdi.

Ozarbayjon suverenitetining huquqiy asoslari

Ozarbayjon suvereniteti konsepsiyasi adolatli, zamonaviy, kuchli, barqaror hukumatni nazarda tutadi, uning shakllanishidagi birinchi chora-tadbirlardan biri “ijtimoiy shartnoma”ni yaratishdir. Liberal nazariya tarafdorlari “ijtimoiy shartnoma” bu Konstitusiya ekanini tushuntiradi. Aynan mana shu narsa mustaqil siyosat yuritish qobiliyati zamirida yotadi va huquqiy vosita bo‘lib, unga rioya etilishi va amalga oshirilishi davlat muvaffaqiyatini ta’minlashga qaratilgan.

1995 yil 2 mayda Milliy Majlis qarori bilan Ozarbayjonning yangi Konstitusiyasi loyihasini tayyorlash komissiyasi tarkibi tasdiqlandi. Uning a’zolari orasida taniqli ijtimoiy va siyosiy arboblar, olimlar, huquqshunoslar bor edi. Haydar Aliyev komissiya raisi etib saylandi. Juda qisqa vaqt ichida rivojlangan mamlakatlarda konstitusiyaviy qurilish tajribasi o‘rganildi va tahlil qilindi. Keyin tayyor loyiha jamoatchilik muhokamasiga taqdim etildi. Konstitusiya 1995 yil 12 noyabrda referendumda qabul qilingan. 2002 yil 24 avgust va 2009 yil 18 martda mamlakatimiz Asosiy qonuniga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi.

Ozarbayjon Konstitusiyasiga muvofiq, “o‘z taqdirini erkin va mustaqil ravishda hal qilish va boshqaruv shaklini belgilash Ozarbayjon xalqining suveren huquqidir” (2-modda), Ozarbayjon xalqi esa davlat hokimiyatining yagona manbaidir (1-modda). Biroq mustaqillikka erishgan davrda Ozarbayjonning hududiy yaxlitligi buzildi, uning ma’lum bir qismi – Qorabog‘ning tog‘li qismida va unga tutash yetti viloyatda konstitusiyaviy tuzum va qonuniylik o‘ttiz yil davomida Armaniston Respublikasi tomonidan bosib olinganligi sababli ta’minlanmadi.

2023 yilda Ozarbayjonning hududiy yaxlitligi va suvereniteti to‘liq tiklangach, butun davlat hududida Konstitusiya ta’minlandi va Prezident Ilhom Aliyevning 2024 yil 19 sentyabrdagi farmoni bilan Ozarbayjon Respublikasining Davlat suvereniteti kuni ta’sis etildi.

Davlatning xalqaro munosabatlardagi suvereniteti

Ozarbayjonning ozod qilingan hududlardagi qonuniy suverenitetini tan olgan zamonaviy dunyo xalqaro huquqning g‘alaba qozonish imkoniyatini angladi va Janubiy Kavkazda yangi voqeliklarni qabul qildi. Bularning barchasi mintaqaning geosiyosiy manzarasini o‘zgartirib, Ozarbayjonni o‘z yetakchiligiga olib keldi. Ozarbayjon bilan Turkiya, Rossiya va mintaqaning boshqa davlatlari o‘rtasida mustahkam ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirish uchun yangi shart-sharoitlar paydo bo‘ldi. Ekstramintaqaviy, global o‘yinchilar Janubiy Kavkaz bilan aloqalarni Ozarbayjon bilan rivojlantirmasdan turib o‘rnatish mumkin emasligini tushunib yetdi.

Dunyoning 120 ga yaqin davlatini birlashtirgan Qo‘shilmaslik Harakatiga Ozarbayjonning raisligi ushbu tashkilotni qayta tikladi va bu mamlakatning aksariyat davlatlar orasidagi nufuzini keskin oshirdi. Ozarbayjonning muvaffaqiyatlari va ortib borayotgan nufuzi mamlakatning “Islom sakkizligi” - D-8 ga qo‘shilish imkoniyatiga olib keldi, endi u D-9 deb o‘zgartiriladi. Bu ham Islom olamida, ham Turkiy Davlatlar Tashkilotida davlatning ahamiyatini oshirishning belgilovchi daqiqalaridan biridir. Eslatib o‘tamiz, D-9 butun dunyodagi musulmonlarning 60 foizini tashkil qiluvchi yirik va vakillik tashkiloti sifatida o‘rin olgan.

Ozarbayjonning boshqa xalqaro tuzilmalar, birinchi navbatda Turkiy Davlatlar Tashkiloti (OTS) va Qora dengiz Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti (BSEC)dagi roli ortib bormoqda. Asosiy mintaqaviy ishtirokchilar bilan aloqalarni mustahkamlash Ozarbayjon tashqi siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, uning mintaqaviy va xalqaro siyosatdagi o‘rnini shakllantiradi.

Yilning eng yirik va eng muhim voqeasi 2024 yilning noyabr oyida Boku shahrida BMTning iqlim o‘zgarishi bo‘yicha doiraviy konvensiyasi – COP29 ishtirokchilari konferensiyasi 29-sessiyasining muvaffaqiyatli o‘tkazilishi bo‘ldi.

Insoniyatning iqlim tizimiga xavfli aralashuvining oldini olish maqsadida 1992 yil iyun oyida Rio-de-Janeyroda bo‘lib o‘tgan Yer sammitida BMTning iqlim o‘zgarishi bo‘yicha doiraviy konvensiyasi imzolangan. Ozarbayjon iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashda shaffof va inklyuziv harakatlarga sodiqligini bir necha bor tasdiqlagan. Uning ekologik siyosati yashil o‘tish va iqtisodiy barqarorlik o‘rtasidagi muvozanatni saqlaydi. Shunday qilib, Ozarbayjon barqaror energetika sohasida asosiy ishtirokchi sifatida maydonga chiqdi.

Ozod qilingan hududlar va Zangazur yo‘lagini tiklash - Janubiy Kavkaz iqtisodiyotining kelajagi

Bosqinchilar tomonidan vayron qilingan hududlarni tiklash umummilliy vazifaga, g‘olib xalqni birlashtiruvchi omilga aylandi. Urushdan keyingi yillarda Qorabog‘ va Sharqiy Zangazurni tiklash uchun 22 milliard manatdan ortiq mablag‘ ajratildi, Ozarbayjon Prezidenti rahnamoligida ulkan tashkiliy ishlar amalga oshirildi. Bugungi kunda ozod qilingan hududlarda 35 mingga yaqin kishi ko‘chib kelgan va mehnat qilmoqda. Joriy yilda qayta tiklash ishlariga yana 5 milliard manat ajratildi. Bu yerda amalga oshirilayotgan infratuzilma loyihalari ichki ko‘chirilganlarning o‘z ota-bobolariga qaytishini ta’minlashga qaratilgan. Mintaqaviy kun tartibida Armanistonning Naxchivon va Ozarbayjonning qolgan qismi o‘rtasida quruqlikdagi transport aloqalarini ochish majburiyatini bajarmaganligi masalasi turibdi. Demak, Naxchivon va Ozarbayjonning qolgan qismi o‘rtasidagi temir yo‘l aloqasi chegara nazorati yoki bojxona tartib-qoidalariga bo‘ysunmaydi. Armanistonning boshqa majburiyatlari ham bajarilishi kerak. Zangazur yo‘lagini qayta tiklash, transport kommunikasiyalarini ochish, ular orqali yirik infratuzilma, transport va boshqa loyihalarni amalga oshirish orqali Janubiy Kavkaz iqtisodiyotini jadal rivojlantirish yotadi.

“Konstitusiya va suverenitet yili” Ozarbayjonning keng ko‘lamli yutuqlarini rivojlantirish, mintaqaviy yetakchiligi va jahon siyosatidagi nufuzini mustahkamlash yili bo‘lishi ko‘zda tutilgan.

Namiq Aliyev, yuridik fanlar doktori, professor