"Менинг этикларим"

Моҳира Ниғиқизи 1960-йилнинг 4-ноябрида Нахчиван Мухтор Республикасининг Бобек туманида дунёга келган. 1980–1984-йилларда Озарбайжон давлат педагогика институтининг Филология факультетида таҳсил олиб, олийгоҳни имтиёзли диплом билан тамомлади.

Педагоглик фаолияти давомида “Озарбайжон Республикаси таълим соҳасидаги энг илғор ходим”, “Йилнинг намунави ўқитувчиси” мукофотлари билан тақдирланди.

2021-йилдан буён Озарбайжон давлат педагогика университетининг халқаро алоқалар бўйича проректор лавозимида ишлаб келмоқда.

2012-йилда филология фанлари номзоди, 2017-йилда эса филология фанлари доктори илмий даражасини олган. Ёзувчи сифатида унинг “Онаm”, “Халхал — она қишлоғим”, “Сўз доношиғӣ” каби асарлари чоп этилган.

Менинг этикларим

Менинг исмим Сусенбар, тўлиқ исми-шарифим эса Сусенбар Маҳийяддин қизи. Сиз шундай ёзувчи ҳақида ҳеч эшитганмисиз? У бор-йўғи битта ҳикоя туфайли ўзига тахаллус танлаган? Мен шундай одамман. Эҳтимол, “тахаллус” сўзи менинг ҳолатимда дабдабали, ҳатто бироз ғайриоддий туюлар, аммо бу сўзни мен чорасизликдан қабул қилганман. Чунки бошимдан ўтган воқеа одам фақат афсоналарда ўқиши ёки эшитиш мумкин бўлган ҳодисадир. Қирқ йилдан бери бу оғриққа чидаш нималигини ҳис қилганлар билади. У шундай онлар эдики, ҳозир ҳам эсласам, беиҳтиёр ваҳимага тушаман. Асл ёзувчилар каби ўзига тортувчи, тилнинг бутун имкониятларидан фойдаланиб ёзишни истаган воқеамдан 2–3 ой ўтиб бу ҳодисани унутишни истадим. Аммо ҳис қилардим, бу юк билан узоққа кетиб бўлмайди ва англаб етдимки, йўқ — мен мутлақо ёзишим лозим. Энг камида шуни мақсад қилдимки, ҳикоямни балки катталар ўқир ва ўз болалари билан шунга ўхшаш воқеаларнинг содир бўлишининг олдини оларлар.

Мана энди, эллик ёшимда, болаликда қарийб етти-саккиз ёшимда кўрган, юрагимда, суякларимда муздай из қолдирган ўша онларни қайта эслаётман. Ўйлайманки, ёзганларим истаганим қадар чиқмаса-да, уларни қалбимда беркитмоқдан яхшироқдир.

Ҳикояни бошлашдан аввал қирқ йилдир ўзини кўрмаган, фақат тушларимда кезиб юрадиган қишлоғимиз ҳақида сўзлаб бермоқчиман. Бу қишлоқ Арпа дарёсига қўшиладиган Аҳта кўлининг соҳилида жойлашган, Катанкўйнак ёнғоғи билан на фақат туман, балки ундан анча узоқларда ҳам машҳур бўлган гўша эди. Уни кўрган одамлар “бу ер — жаннат маскани”, дер эдилар. Ўша пайтда бу сўзнинг асл маъносини тўлиқ англамасдим, лекин бугун, орадан қарийб ярим аср ўтгач, мен аминман: ҳа, бизнинг қишлоғимиз ҳақиқатдан ҳам жаннат эди.

Кейинчалик улғайиб университетни тугатганда билиб олдимки, “Аҳта” номи падар турк қабиласига мансуб ilk аҳолининг номидан келиб чиққан. Бизнинг юртимиз на фақат ёнғоқ дарахтлари, балки минг бир дардга даво бўлган “Аҳта асал”и билан ҳам машҳур эди. Бу масканда инсонлар асрлар давомида тинч яшаган, бироқ кейинчалик узоқ-узоқлардан келган одамлар бу yerlarga жойлашдилар. Бир неча йилдан кейин дастлаб ўзлари жойлашган қишлоқнинг номини ўзгартирдилар.

1918-йилнинг ёзида улар азал-азалдан бу yerlarda яшаб келган одамларни ҳайдаб чиқаришга қарор қилдилар. Қафқазда арман давлатини тузишни истаган бу одамлар нимагадир асосланиб ҳисоб қилдиларки, бу қардон тупроқлардан кетишни хаёлига ҳам келтирмаган одамларни бир бошдан ўлдириш билан буни ҳал қилиш мумкин.

Бунинг учун улар тиш-тирноқларигача қуролланган ва нима қилишлари ҳақида тўлиқ таълим олган вақший “бўлинмалар” туздилар. Ўша бўлинмалардан бирининг қишлоққа ҳужуми чоғида қўлга олинган аҳоли ўлдирилган, қочиб қутула олганлар эса азоб-уқубатлар билан Нахчивонга, ҳатто Эрон томонига ўтиб, Жанубий Озарбайжоннинг Аразбўйи туманларидан бошпана топганлар.

Бу воқеаларни мен кейинроқ эшитганман.

Мен ҳикоямни эса 1988-йил ноябридан бошлайман.

Қишлоғимиз аҳолиси, жумладан бизнинг оиламиз ҳам қарийб бир йилдан бери қўрқув ичида яшаяпти. Одамлар кечалари ухлолмай, қўрқув ичида кун кечирар эди. Йил янги бошланганидан бери, одатдагидек, қўни-қўшнилар узун қиш кечаларида бизнинг уйимизга йиғилишган пайтдан буён суҳбатларида қандайдир безовталик сезилаётганини ҳатто мен ҳам ҳис қилардим.

Тўғри, у безовталик ҳақида на отамдан, на онамдан ҳеч нарса сўрамоқчи эмасдим, лекин эшитганларимдан шуни англаб етардимки, Иравандаги арманлар Совет Озарбайжонининг ҳудудларини Совет Арманистонига қўшиб олиш ниятида экан. Бундан ташқари, улар Арманистонда яшовчи озарбайжонликларни ҳам бу yerlardan қувмоқчи эдилар. Катталар эса жойини ташлаб кетмоқчи эмасдилар.

Шунда арманлар “фидоий бўлинмалар” тузиб, улар орқали қўрқитиш, калтаклаш, ўлдиришни бошладилар. Бу бўлинмалар ўз вазифаларини бажараётганда, кам сонли озарбайжонликларни учратсалар, уларни урш, таҳқирлашни бошлашган.

Бундай ҳодисалардан бири бизнинг қишлоқдошимиз Алиш аканинг бошига тушди...

…Бундай ҳодисалардан бири бизнинг қишлоқдошимиз Алиш аканинг бошига тушди. Отам бу ҳақда дастлаб онамга пичирлаб айтар, биз — болалар эшитмаслигимиз учун эҳтиёт қилар эдилар. Лекин барибир эшитиб қўярдик. Алиш ака қишлоқнинг энг меҳрибон, тиниқ қалбли одамларидан бири эди. Катта оиласи, болалари бор эди. Унинг уйи қишлоқ четида бўлгани учун бир неча “фидоий”лар келиб, уни ярим тунде машиналаридан тушириб, калтаклаб кетишган экан.

Шу воқеадан сўнг қишлоқдаги қўрқув янада ошди. Ҳамма:
— Кейинги навбатда ким бўлар экан? — деб хавотирда эди.

Отам бир куни кечқурун яна қишлоқ оқсоқоллари йиғилишига кетди. Улар ҳар кеча йиғилар, бир ёқдан ҳақиқатни муҳокама қилар, бошқа ёқдан эса чиқиш йўлларини излашарди.

Ўша кунлари мен ва синфдошларим мактабга борардик, аммо ўқишга бўлган диққат шоир айтганидек “бир зарра” қолмаган эди. Кундалик машғулотлар ўрнига катталарнинг суҳбатлари, ортиқча шовқинлар, тундаги қичқириқлар ёдимиздан чиқмасди.

Бир куни…

1988-йил 20 ноябрь — қишлоғимиз учун қоронғу кун. Ушбу сана ҳаётимда шундай из қолдирдики, уни ҳалигача эсласам, қулоқларимда ўша вақтдаги шовқинлар, бақириқлар қайта жонланади.

Тун ярим бўлганди. Ҳар доимгидек, барча уйларда чироқ ўчган, одамлар ухлаётган эди. Бир пайт уйимиз томонида қаттиқ қичқириқ эшитилди. Онам қўрқиб уйғонди, мен ҳам уйғондим. Унинг юзидан қўрқувни дарров пайқадым.

— Оҳ, улар келди! — деди онам.

Отам дереза томон югурди. Ташқаридан одамларнинг югуриш овозлари, назоратсиз бақиришлар, “Ёнингизни ташлаб кетинг!”, “Чиқинглар!” каби оғир сўзлар эшитиларди.

Шундай шароитда мен кўп нарсани англамасдим, аммо шунчаки қўрқув менинг бутун танамни эзиб ташларди.

Отам:
— Тез! Ҳаммани уйғот! — деди.

Онам мен билан опамни ўртага олиб, уй ичида югурди. Бизнинг уй катта эмасди, бироқ ўша пайт шунчалар тор туюлардики, гўё деворлар бизга томон яқинлашиб келаётгандек.

Ташқаридан оқсоқол Мамадали бобонинг овози келди:
— Ҳамма қочсин! Болаларни олинглар! Қишлоқ маркази опасиз!

Одамлар тўп-тўп бўлиб қишлоқнинг пастки қисми томон қочишарди. Бизнинг уйимиз ҳам марказга яқин бўлгани учун ҳеч иккиланмасдан биз ҳам қочишга тушдик.

Менинг энг аниқ эслайдиган нарсам — этикларим. Унча яхши эмас, аммо мен жуда яхши кўрадиган қўнғир ранг этикларим. Уларни отам бозордан олиб келганди. Шошилинчда уларни тополмай қолдим. Онам:
— Етмайди, қолдир! — деди.

Мен эса:
— Иложи йўқ, оламан! — деб югурдим.

Этикларим мен учун оддий пойафзал эмасди. Болаликда нимагадир қизғин боғланиб қоларкансан — меники ҳам шундай эди.

Бироқ уйимизнинг ичкарисига қайтишим… тақдиримни ўзгартирган хатойим бўлди.

Уй ичидан этикларимни олиб чиқдим-у, ташқарига чиқиб, катталарни қидирдим. Лекин ҳеч ким йўқ эди. Уларнинг ҳаммаси қочиб кетган экан. Тун қоронғу, бирортаси қайси томонга югурганини ҳам аниқ билолмадим.

Шунда овоз эшитилди. Қўпол, ят овоз.
— Эй, бу йерда ким қолди?

Мен музлаб қолдим…

…Мен музлаб қолдим.

Ташқаридан келган қадам товушлари янада яқинлашаётганди. Қоронғулиги қуюқ, ҳаво совуқ, буғумларим титрар, энди-энди йиғлаб юбориш арафасида эдим.

Бир пайт қўлимдаги этикларим қулоғимга “шиқ-шиқ” деб эшитилди. Ана шунда тушундим — улар менинг қочишимга тўсқинлик қилмоқда. Лекин уларни ташлашни истамасдим. Болалик… нозик ҳислар…

— Қоч! — деган бақириқ эшитилди.

Бу овоз қўни-қўшниларимиздан бири — Маҳмуд аканинг овози эди.

Мен дарров пастга— дарё томон югурдим. Қоронғуда тўғри йўлни топиш қийин эди, аммо инсон қўрққанида кўзлари ҳам ёрқинроқ кўра бошлар экан. Қандайдир дарахтларга урилиб кетдим, тиканлар кўйлак-шимимни таг-тубидан тортиб кетди.

Бироқ ортдан келаётган одамлар қадам товушлари ҳам яқинлашаётганди.

— Бу ерда бир бола қолибди! — деб бақирди улардан бири.

Юрагим “дап-дап” қилиб, қулоғимда жаранглаб кетарди.

Ниҳоят, кўл соҳилига етиб келдим. Бу ерда одамлар йиқилиб-тилма-тилма бўлиб қочишарди.

Онамни тополмадим. Отамни ҳам.

Қоронғуда ҳамма бир-бирига ўхшарди. Ким уй, ким бегона — ажратиб бўлмасди. Қўлимдаги этикларни қаттиқ қучдим. Улар мени қаттиқроқ тутқун қилиб тургандек туюларди.

Қўрқинчли овозлар яна яқинлашди. Бир неча дақиқа ўтиб, одамлар ўқ отилаётганини айтдилар. Тепа томондан ёруғ чакмаклардан кейин қоронғу яна қалинлашарди. Унда бир аёлнинг бақириқ овози эшитилди:

— Болаларим! Болаларим қани?!

Мен йиғлаб юбордим.

Бир пайт бир кимдир елкамдан ушлади. Мен “улар келди” деб ўйлаб, бақириб юбордим.

— Шовқин қилма, қизним. Менман, Зиёда опангман, — деди таниш овоз.

Бу қўни-қўшнимиз, иккинчи маҳалладан бўлган Зиёда опа эди. У мени қучоқлади.

— Онамни кўрдизми? — дедим йиғлаб.

У жим турди. Жавоб бермади. Жимлигиёқ менга ҳаммасини айтиб турганди.

Бу тун ҳаётимдаги энг узун тун эди. Қишлоқнинг ярми дарёдан ўтиб, пастги томонга — Нахчивон йўлига қочди. Бошқалар эса яраланганларни кўтариб, ёрдам излаб югуришарди. Мен эса Зиёда опанинг қўлидан маҳкам ушлаб бордим. Этикларимни эса қўлимдан туширмасдан қучоқлаб олгандим.

Эртасига тушга яқин қишлоққа қайтишди. Лекин бу қайтиш эмасди — вайрона кўриш эди.

Уйлар ёниқ, деворлар қулаган, қора тутун кўтарилган жойлар кўп эди.

Менинг уйим — мен этикларимни излаб кирган уй… энг кўп зарарланган уйлардан бири бўлиб чиқди. Чироқ устунлари синган, деворлар ёниб кетган, о’choqнинг ёнимдаги ерларда қора излар бор эди.

Онамни топишмади.

Отам ҳам йўқ эди.

Фақат кечга яқин, пастки боғни ёнидаги ҳовлида бир неча танишларнинг жасадларини топишди. Улар орасида менинг онамнинг дугахонани пишиқ тикиб юрадиган қўллари каби қўллари бор эди… Лекин юзи деярли танилмасди.

Зиёда опа:
— Қарама, қизим, — деб кўзларимни қоплади.

Мен эса қўлимдаги этикларни янада қаттиқроқ қучоқладим.

Шунда англадимки… ўша кечада мен этикларимни эмас, ота-онамни йўқотган эканман.

Ордан қирқ йил ўтди.

Мен катта бўлдим, ҳаётим давом этди, фарзандларим, невараларим бор. Аммо ҳар сафар қиш келганда, ҳар сафар совуқ шамол эсганда мен ўша тундаги қўрқинчни ёдлайман.

Энг ёмони — мен ҳалигача этикларимни эсласам, юрагим титраб кетади. Чунки менинг болалигим, менинг сўнгги шодлик кунларим… айнан шу этиклар билан боғлиқ эди.

Мен ҳикоямни ёзиш сабабим — бошқалар буни такрорламасин. Болалар қўрқувда эмас, бахтда яшасин.

Шунинг учун ҳикоямга “Менинг этикларим” деб ном бердим. Чунки мен учун энг оғир изтироб айнан шу оддий этиклар билан бошланган.

Таржимон: Карим Муҳаммадзода