Бугун 28 март, 2024 йил, пайшанба

O'ZB

Фарғона қирғинига 30 йил: фожиа гувоҳларидан ҳикоялар (видео)

Фарғона қирғинига 30 йил: фожиа гувоҳларидан ҳикоялар (видео)

Бундан 30 йил муқаддам Фарғона вилоятида ўзбеклар ва месхети турклари ўртасида даҳшатли қирғинга айланган оммавий тўқнашувлар содир бўлган эди. Фожиа оқибатида юздан зиёд киши қурбон бўлди, мингга яқин инсон жароҳатланди. 

Зиддиятнинг аниқ сабаблари ҳозиргача номаълум. Бугун ҳар икки томон юз берган воқеалардан афсусланиб, бунда баъзи провокаторларни айблайди. 

РИА Новости ушбу воқеалар ҳақида гувоҳлар тилидан ҳикоя қилади.

«Тўқнашувлар кутилмаганда бошланди. Уйларга ўт қўйилиб, месхети туркларини калтаклаш, қотилликлар, бунақа бўлишини ҳаттоки қўрқинчли тушда ҳам тасаввур қилиш қийин. Ўзбек дўстларим кўп эди, ҳеч қачон зиддиятга бормаганмиз. Кўчаларда оқаётган қонни кўриб ҳам, бунинг ҳақиқат эканига ишонолмадим», – дейди ҳодиса гувоҳи Жавид Алиев.

Алиевнинг қариндошлари ва бошқа юз минглаб месхети турклари 1944 йилда ўз ватани Грузиядан Марказий Осиёга — Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистонга депортация қилинган. Совет ҳукумати бу миллатнинг Туркия билан боғлиқлиги бор деб ҳисоблаган ва буни СССР хавфсизлигига таҳдид деб билган. 

Турок-месхетинец, пострадавший во время беспорядков на межнациональной почве

Унинг сўзларига кўра, ўзбеклар ва турклар ўртасидаги низо 1989 йилнинг 23 майида бошланган. 3 июнга келиб эса даҳшатли фожиага айланган: 

«Менинг ота-онам Фарғона вилоятининг Қувасой туманида яшарди. У ерда биринчи қирғинлар бўлиб ўтди. Мен Фарғона вилояти маъмурий марказида ўқирдим, дўстимдан ўзбеклар месхети туркларининг уйларини ёқаётгани ҳақида эшитиб қолдим. Улар мамлакатнинг барча ҳудудларидан ўзбеклар келиб, месхетиларни ураётгани, ўлдираётганликлари ҳақида айтишди. Кейинги куни Қувасойга бордим, маҳаллий ўзбеклар менга шубҳаланиб қарашаётанини сездим».

alt

Кечқурун Алиевнинг нафақат месхети турклари балки, руслар, корейслар, қрим татарларидан иборат ҳамқишлоқлари ҳукуматдан Қувасой аҳолисини ҳимоя қилишини сўраб, Ленин майдонига намойишларга чиқади. Вилоят раҳбарлари ҳам нима бўлаётганини тушунмасди.  Нега ҳар доим тинчликсевар бўлган ўзбеклар бунчалик тажовузкорга айланди? Тахминлар кўп эди, лекин улардан бири ҳақиқатга яқин экани ҳозиргача номаълум.

Рафик Нишанович Нишанов, первый секретарь ЦК Компартии Узбекистана

1989 йилнинг баҳорида Ўзкомпартия биринчи котиби лавозимини эгаллаган Рафиқ Нишанов зиддиятнинг келиб чиқишига бозордаги воқеа сабаб бўлганини маълум қилади. Харидор, месхети-туркларидан бири ўзбек сотувчидан қулупнайни жуда қимматга олганини айтади. Ўзбеклар унга қарши чиқади ва ўртада жанжал келиб чиқади.

Стражи правопорядка задержали хулиганствующих молодчиков €” участников беспорядков на межнациональной почве

Яна бир вариант — ҳаммаси пивохона яқинида чиққан жанжалдан бошланади. Милиция уларни тўхтатади, бир ўзбек ҳалок бўлади. Кейинги куни ўзбеклар гуруҳ бўлиб месхети турклари яшайдиган ҳудудга боришади.

Солдаты задерживают молодчиков на улицах Коканда

Шунингдек, бу ишнинг орқасида қандайдир кучлар тургани тўғрисида жуда кўплаб вариантлар бор. Лекин, учинчи томон қирғинни режалаштирганини исботлаб берадиган бирор-бир далил йўқ.

Яна бир машҳур версия: «Бирлик» партиясининг Ўзбекистондан рус тилида сўзлашувчи аҳолини чиқариб юборишга уриниши. Бироқ Москва уларнинг ҳимоясига чиқишини ўйлаб, буни месхети туркларидан бошлашга қарор қилишади.

Гувоҳларнинг сўзларидан келиб чиқиб хулоса қилиш мумкинки, қирғин уюштирганларнинг катта қисми маҳаллий аҳоли вакиллари бўлмаган.

Женщина с окровавленным лицом - жертва столкновений на межнациональной почве

«Месхети туркларининг уйларига ўт қўйганлар фақат маҳаллий аҳоли вакиллари эмасди», — дейди ўзбек томони гувоҳларидан бири Улуғбек Марубаев.

«Биз оиламиз билан Қўқонга қайтаётгандик. Марғилонда қуролланганлар ҳамма машиналарни тўхтатаётганди. Фақат месхети туркларини текширишаётганини айтишди. Отам қўрқиб, автомобилни буриб олди ва бошқа йўл билан уйга етиб олдик. Эсимда, ўшанда ота-онам бу кимсалар нотаниш дея кўп такрорлашганди... 3 июнь куни кечки пайт онамнинг укаси бизнига келди. У 20 ёшларда эди. Месхетиларга қарши кирғинда иштирок этаётганини айтди. Менинг ота-онам бундан шокда эдилар. Кейин у  месхетилар ўзбек қизларининг номусига теккани, миллатдошлари ҳимояси учун бунга аралашганини айтди. Бу гаплар рост ёки ёлғон эканини текширишнинг имкони йўқ эди. Бунга ишондик», — дейди Марубаев.

Унинг айтишича, бу ҳодисаларда бошқа кимларнингдир қўли бўлган. Акс ҳолда икки миллат орасида тўсатдан бундай низо келиб чиқмаган бўларди:

«Болалигимни яхши эслайман, месхетилар билан дўст эдик. Уларни қардош миллат деб ҳисоблашарди. Бўлишолмайдиган ҳеч нима йўқ эди. Унинг устига Ўзбекистон ҳар доим кўп миллатли юрт бўлган, унда жуда кўп миллатлар аҳил-иноқ яшаган».

Военнослужащие войск МВД СССР, присланные в в Ферганскую долину для поддержания порядка

Унинг эслашича, энг даҳшатли тўқнашувлар юз берган куни ўзбеклар месхетиларни қутқаришган ҳам.

«Месхети турклари кетгач, руслар, қрим татарлар, корейслар ҳам Фарғона водийсини тарк этишган. Улар яна шундай қирғин юз беришидан қўрққан. Бироқ қайтиб ундай бўлмади. Баъзи месхети турклар оилалари бир неча йиллардан сўнг Ўзбекистонга қайтиб келишган», — қўшимча қилади Марубаев.

alt

Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси комиссияси эълон қилган маълумотларга қараганда, май-июнь ойларида юз берган тўқнашувларда 103 киши нобуд бўлган, уларнинг 52 нафари месхети турк, 36 нафари ўзбек, қолганлари бошқа миллатларга мансуб кишилар. 1011 киши тан жароҳати олган, Ички қўшинларнинг 137 ҳарбий хизматчиси, милициянинг 110 ходими яраланган. Аҳолининг 757 уйи, давлатнинг 27 объектига ўт қўйилган ва талон-тарож қилинган. 275 та транспорт воситасига ўт қўйилган.

Фожиадан сўнг месхети турклари Россияга кўчирилган. Ҳозирда улар Россия, Озарбайжон, АҚШ ва Туркияда яшайди.

Киритилди: 14:36 04.06.2019. Ўқилди: 20696 марта. Фикрлар сони: 0 та.
telegram channel

Бўлимга тегишли қизиқарли хабарлар

Энг кўп ўқилган янгиликлар

Фикр билдириш учун қайдномадан ўтишингиз сўралади ва телефон ракамни тасдиклаш керак булади!