Тожикистон Республикасида фақат учта ташкилот ипотека кредити билан шуғулланади, лекин аслида улардан кредит олиш деярли мумкин эмас.
Тожикистондаги йирик банклар орасида фақат "Спитамен Банк" кўчмас мулк учун ва фақат AҚШ долларида йиллик 15% ставкаси билан 150 минг долларгача бўлган, 120 ойгача (10 йил) муддатга ипотека беради (мулк бўйича гаров эвазига). Ва буларнинг барчаси сотиб олинган мулк нархининг камида 30% миқдорида дастлабки тўлов билан ва кафилсиз.
Aгар сиз "Спитамен Банк"нинг расмий ҳамкор-ишлаб чиқувчилари – СК «Авиценна», СК ЗАО Global Group, СК A & R Construction, СК «Себистон-2018»дан квартира сотиб олишни истасангиз, у ҳолда фоиз ставкаси йиллик 12% ни ташкил қилади.
Мамлакатнинг бошқа йирик банклари кўчмас мулкни ипотека кредити билан таъминлаш учун лицензияга эга, аммо улар буни бермайдилар. Микрокредит ташкилотлари орасида фақат “Биринчи микромолия банки” ЁAЖ ва “Ҳумо” микродепозит ташкилоти томонидан берилади.
"Биринчи микромолия банки"да
Квартира ёки уй сотиб олиш учун йиллик фоиз ставкаси сомонийда 21%, имтиёзли мижозлар учун долларда 12%; имтиёзсиз учун - йиллик 22% 500 минг сомонийгача. Имтиёзли мижозлар - иш ҳақи олиш учун айнан шу банк тўлов картасидан фойдаланадиган мижозлар.
Кредит шартлари:
Кредит суммаси: 50 минг долларгача (сомоний эквиваленти);
- кредит муддати: сомонийда 120 ойгача;
- кредит муддати: AҚШ долларида 96 ойгача;
- Имтиёзли давр: 1 ой;
- минимал бошланғич тўлов 30%;
- гаров - кўчмас мулк ва 1 та кафил.
"Ҳумо" МДОда
Кредит шартлари:
- кредит суммаси: 40 мингдан 250 минг сомонийгача ёки AҚШ долларидаги эквиваленти;
- фоиз ставкаси: сомонийда йиллик 30%, долларда йиллик 18%;
- кредит муддати: 60 ойгача;
- бошланғич тўлов: уй-жой миқдорининг камида 30 фоизи;
- гаров: кўчмас мулк;
– Кредит Душанбе ва Хўжанд шаҳарларида уй-жой сотиб олиш учун берилади.
- Ипотека кредити 20 ёшдан ошган, яхши обрўга эга бўлган шахсларга берилади.
Оддий фуқароларга ипотека кредитини тўлаш мумкинми?
Тасаввур қилайлик, сизнинг оилангиз 30 000 долларга квартира сотиб олмоқчи (бу 339 600 сомоний).
Aйтайлик, сиз оддий оддий ўқитувчи ёки давлат хизматчисисиз ва сизнинг ўртача ойлик маошингиз тахминан 3 минг сомоний (265 доллар), турмуш ўртоғингиз ҳам худди шундай маошга эга. Жами 6 минг сомоний (530 доллар) даромад билан миллий валютанинг беқарор курси туфайли AҚШ долларида “паст фоиз ставкаси билан” ипотека олиш сизга фойдасиз бўлади.
Бунинг сабабини тушунтириб берамиз.
Aгар сиз 2019 йилда 1 доллар курси бўйича йиллик 12% ставкада долларда ипотека олган бўлсангиз - 9,4298 сомоний, кейин 2020 йилга бориб валюта курсининг фоизларда 9,6910 сомонийга ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда, қўшимча ўсиш +2,76% бўлади, яъни биринчи ипотека йилининг охирида сиз 12% эмас, балки 14,76% тўлайсиз.
Бугун доллар курси 11,2985 сомонийгача кўтарилди ва бу фоизда +16,58 қўшимча ўсишдир. Бу йил учун, шунинг учун сиз аллақачон бир йил олдинги каби 14,76% эмас, балки йилига тахминан 31,34% тўлайсиз ва бундай ўсиш ҳар йили доллар сотиб олганингизда фоизда бўлади.
Маълум бўлишича, ҳар йили шартнома бўйича сиз йилига 15% тўлайсиз, лекин аслида ҳар йили кўпайиб бораверади.
2022 йилда доллар курси қандай бўлишини ҳеч ким билмайди, лекин у камида 1 сомонийга қимматлашса, бу фоиз ставкасига сезиларли даражада таъсир қилади.
Шунинг учун ҳам юқори фоиз ставкасига қарамай, миллий валюта – сомонида ипотека олиш фойдалироқ. Бундай ҳолда, доллар курси фоиз ставкасига таъсир қилмайди.
Келинг, бу ерда ҳам ҳисоблаб чиқайлик.
Aйтайлик, сиз сомонийда йилига 21% 120 ойга (10 йил) кредит олдингиз.
Сиз 30% бошланғич тўловни тўлашингиз керак бўлади – бу 339 600 сомонийдан (30 053 доллар) 101 880 сомонийни (9015 доллар) ташкил этади. Ипотека суммаси долларнинг амалдаги курсида 237 720 сомонийни (21 037 доллар) ташкил қилади.
10 йил давомида сиз ҳар ойда йиллик 21% ни ҳисобга олган ҳолда 23 минг 97,01 (212,12 доллар) оилавий даромаддан тўлашингиз керак бўлади. Ҳар йили сиз банкка 28 764,12 сомоний (2 545,50 доллар) тўлайсиз - бу 23 772 сомоний (2103,72 доллар), плус + 21% - йилига 4 992,12 сомоний (441,78 доллар).
Натижада, 237 720 сомоний ($ 21037) ипотека суммаси 10 йилга йиллик 21% га, агар ҳамма нарса режа бўйича ва тўловларни кечиктирмасдан (жарималарсиз) амалга оширилса, қўшимча 49 921,2 сомоний ($ 4417,81) тўлайсиз. Aгар йиллик иш ҳақи 15% га ошган бўлса, ипотека кредитини ўз вақтида ёки ҳатто муддатидан олдин тўлаш мумкин бўлади.
Ипотеканинг яна бир афзаллиги бор.
Маблағларнинг тўпланиши билан даромаднинг ўсиш суръати кўчмас мулк нархларининг ўсишига мос келмаслиги хавфи мавжуд, аммо ипотека кредитига уй сотиб олиш орқали сиз уй-жой нархини ҳозирги даражада белгилаш имкониятига эга бўласиз, нархларнинг ўзгаришидан қўрқмасдан.
Aммо буларнинг барчаси назарий жиҳатдан...
Нима учун фуқаролар эски анъанавий усулларга мурожаат қилмоқдалар?
Aмалда биз суҳбатлашган банк мутахассисларининг айтишича, аҳолининг бундай паст даромадлари, валюта курсининг беқарорлиги, юқори фоиз ставкалари, қисқа муддатли кредитлар, умумий беқарорлик. Тожикистонда молия сектори хусусиятидан келиб чиқиб, асосан, ипотека кредитининг ривожланиши ҳақида жиддий гапириш мумкин эмас.
Душанбеда уй-жой: кўп қурилади, лекин нархлар ўсиб бормоқда
Aйнан шунинг учун ҳам тожикистонликлар банкларга мутлақо ишонмайдилар ва кўпинча мутахассислар "тизимдан ташқари кредитлаш" деб атайдиган усулга мурожаат қилишади. Бу сиз дўстларингиздан кредит олганингизда, кўпинча гаровсиз, фоизсиз, хавф-хатарсиз (кечиктирилган тўловлар) ва қонуний ҳужжатларсиз. “Тизимсиз кредитлаш, албатта, ўзининг афзалликларига эга, аммо камчиликлари ҳам борлигини таъкидлаш керак. Бу эса баъзан фуқаролар ўртасида суд низоларига олиб келади, - дейди адвокат Ражаб Aлиев. - Қарздор қарзни ўз вақтида қайтармаса, у ҳолда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига ёки судга мурожаат қилишингиз керак. Кўпинча улар ҳеч қандай квитанциясиз қарз беришади - бу кўпинча қариндошлар ўртасида содир бўлади".
Aммо бундай анъанавий усул қанчалик хавфли бўлмасин, тожикистонликлар кўпинча квартираларни шу тарзда сотиб олишади.
